Νίκος Παπαστεργιάδης

Η οπτική του Νίκου για τον μετακαπιταλισμό. – Συνεισφορά στο mέta.

Περί Kοσμοπολιτισμού και της Δυσαρέσκειάς του

Ο κοσμοπολιτισμός δεν είναι ούτε πλασματική εφεύρεση ενός μεμονωμένου νου, ούτε ξεχωριστό φετίχ μιας ορισμένης ομάδας. Ο κοσμοπολιτισμός δεν μπορεί ποτέ να γίνει γεωπολιτική οντότητα με οργανωτική δομή και ηγεσία. Δεν υπήρξε ποτέ κοσμοπολιτική ατζέντα εκπορευόμενη άνωθεν, ο κοσμοπολιτισμός διαχέεται αενάως από τη βάση. Δεν πρέπει να περιμένουμε κανένα κοσμο-απελευθερωτή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παραβλέπουμε τις υλικές συνθήκες και τις εξωτερικές αναγκαιότητες. Για να δούμε πώς προκύπτει, είτε από την αγανάκτηση για την περιστολή των κοινών είτε μέσα από τη δημιουργία άλλων κόσμων, χρειαζόμαστε μια νέα προσέγγιση στην κατανόηση της παγκόσμιας συντροφικότητας. Ο κοσμοπολιτισμός είναι πάντα παρών, γιατί είναι διάχυτος γύρω μας. Ποτέ δεν αποκαλύπτεται ούτε ανακαλύπτεται ως οντότητα, τον βιώνουμε ή τον φανταζόμαστε ως διεργασία. Δεν είναι ούτε προϊόν ατομικής βούλησης, ούτε εύρημα θαμμένο κάτω από ιστορικά ερείπια. Δεν είναι αντικείμενο που μπορεί να μετρηθεί, φανερώνεται όμως στο σταθερό αποτύπωμα κάθε συντροφιάς. Το να ψάχνει κανείς τον κοσμοπολιτισμό στους χάρτες των αυτοκρατοριών ή στην ίδρυση κρατικών θεσμών οδηγεί σε απογοήτευση. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η αγάπη για την πόλη ήταν η καλύτερη άμυνά της. Η αγάπη για τον κοσμοπολιτισμό δεν είναι άρνηση του τόπου όπου ανήκεις, ούτε αφηρημένη εκδήλωση αγάπης για κάθε τι και κάθε τόπο. Αντιθέτως, είναι αγάπη για έναν τόπο που καθορίζεται από την ελευθερία να αγαπάς όλους τους τόπους. Είναι μια αγάπη του εδώ που σφυρηλατείται από την έκθεση στο παντού. Ο κοσμοπολιτισμός δεν είναι απλώς μια απόδραση από τους αυτοεπιβαλλόμενους περιορισμούς του επαρχιωτισμού. Είναι η ευρύτερη δυνατή μορφή του ανήκειν και του είναι.

Ο H. G. Wells συνέλαβε την παράδοξη υπόσταση του κοσμοπολιτισμού. Σε πείσμα της αδιάκοπης γοητείας του και αέναων εικασιών, καμιά πολιτεία δεν χτίστηκε ποτέ πάνω στα ιδανικά του κοσμοπολιτισμού. Αιωρείται διαρκώς στην ατμόσφαιρα. Ωστόσο, η ιδέα ποτέ δεν εξαφανίστηκε, όπως αρμόζει σε όλα τα αδύνατα ιδανικά. Αντιθέτως, ακόμα και απουσία κάθε υλικής εκδήλωσης, επανέρχεται συνεχώς σε μεταλλαγμένη μορφή. Αυτή η ένταση ανάμεσα στο νοητό και το απτό μπορεί κάλλιστα να μας εμπνεύσει πόθο για έναν κοσμοπολιτισμό που επίκειται. Όμως, τότε, μπορεί να μας διαφύγει το γεγονός ότι ενυπάρχει σε κάθε χρονική στιγμή. Δημιουργείται με επίκληση της πραγματικότητας μιας ιδέας, όχι ως απάντηση σε μια εγκόσμια πραγματικότητα. Σε αυτή τη μοναδική, φευγαλέα, αναβράζουσα δράση των σχέσεων γεννιέται μια αναλαμπή που γίνεται αντιληπτή αυτοστιγμεί, πριν εξαφανιστεί χωρίς να αφήσει ίχνη. Είναι παρούσα στην πραγματικότητα της στιγμής, αλλά δεν αφήνει τίποτα πίσω της. Κανένα απομεινάρι, καμία καταγραφή, κανένα ιστορικό ισχυρισμό, καμία άμεση πολιτική πρόταση. Όπως για τη σύγχρονη τέχνη, μπορούμε να αναρωτηθούμε για τον κοσμοπολιτισμό: αυτό είν’ όλο; Kι όμως, στην εμπειρία του κρύβεται μια αδιάψευστη παρουσία, μια επανάληψη της πραγματικής του ύπαρξης. Ο κοσμοπολιτισμός είναι πάντα παρών στην ιστορία, κι ας μην αφήνει ίχνη του εαυτού του. Ενυπάρχει στη δυνατότητα αναφοράς σε κάτι που είναι μεγαλύτερο από το εγώ και ευρύτερο από τον τόπο μες στον οποίο διαμορφώνεται η αίσθησή μας για τον κόσμο. Αυτή η δυνατότητα σκέψης και σύνδεσης, υπέρβασης του τρέχοντος, διανοίγει τη μόνιμη πλην όμως φευγαλέα πιθανότητα και τη μοναδική εμπειρία του να είναι κανείς κοσμοπολίτης. Συνεπώς η παράδοξη έκφραση ότι ο Κόσμος είναι καθ’ οδόν δεν είναι ούτε νοσταλγικός θρήνος ούτε εμμονική προσδοκία, είναι η συστατική ένταση που δημιουργεί τον κοσμοπολιτισμό. Δεν υπάρχει κοσμοπολιτισμός χωρίς την ξαφνική, φαινομενικά καινοτόμα και απρόσμενη, έκρηξη της δημιουργίας.

Ο Νίκος Παπαστεργιάδης είναι Διευθυντής της Ερευνητικής Μονάδας Δημοσίων Πολιτισμών και Καθηγητής στη Σχολή Πολιτισμού και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης και Επισκέπτης Καθηγητής στη Σχολή Τέχνης, Σχεδιασμού και Μέσων Ενημέρωσης, στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Nanyang της Σιγκαπούρης. Πρόεδρος της Διεθνούς Συμβουλευτικής Επιτροπής για το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης της Σιγκαπούρης. Συμπρόεδρος της Πολιτιστικής Συμβουλευτικής Επιτροπής για το Ελληνικό Κέντρο Σύγχρονου Πολιτισμού της Μελβούρνης. Η τρέχουσα έρευνά του επικεντρώνεται στη διερεύνηση του ιστορικού μετασχηματισμού της σύγχρονης τέχνης και των πολιτιστικών ιδρυμάτων από την ψηφιακή τεχνολογία. Οι δημοσιεύσεις του περιλαμβάνουν τον Νεωτερισμό ως Εξορία (1993), τους Διαλόγους στη Διασπορά (1998), τις Αναταράξεις της Μετανάστευσης (2000), τη Μεταφορά και την Ένταση (2004) Χωρική Αισθητική: Τόπος Τέχνης και Καθημερινότητα (2006), Κοσμοπολιτισμός και Πολιτισμός (2012), Προοπτικές Περιβάλλοντος (2014), Για την Τέχνη και τη Φιλία (2020), Τα Μουσεία των Κοινοτήτων (2020). Είναι επίσης συγγραφέας πολυάριθμων δοκιμίων που έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από δώδεκα γλώσσες και έχουν εμφανιστεί σε μεγάλους καταλόγους όπως της Μπιενάλε των Σίδνεϊ , Λίβερπουλ, Κωνσταντινούπολης, Γκουαντζού, Ταϊπέι, Λυών, Θεσσαλονίκης και της Documenta 13.