Η καινοτομία στην υπηρεσία της κοινότητας: Συνέντευξη με τον Βασίλη Κωστάκη

Η συζήτησή μας με τον Βασίλη Κωστάκη, ερευνητή του πανεπιστημίου του Ταλίν, αφορά την καινοτομία που όμως δεν είναι ταγμένη στον σκοπό της απεριόριστης μεγιστοποίησης του κέρδους εις βάρος των πολλών, αλλά παράγεται, διανέμεται και χρησιμοποιείται κατά τρόπο συλλογικό.

— Θάνος Καμήλαλης, Κωνσταντίνος Πουλής | The Press Project

Τη Δευτέρα 15 Νοεμβρίου ο Βασίλης Κωστάκης θα συνομιλήσει με τον Γιάνη Βαρουφάκη σε εκδήλωση με τίτλο «Μετά τον καπιταλισμό, τι; Κοινά αγαθά και νέοι τρόποι παραγωγής, ιδιοκτησίας και διακυβέρνησης». Δείτε εδώ τα στοιχεία της εκδήλωσης 

Η τεχνολογική καινοτομία είναι για τον καπιταλισμό ένα υπερόπλο στην υπηρεσία του κέρδους. Με μία έννοια, εμφανίζονται σαν να πρόκειται για σατανικές ιδιοφυΐες που συνδυάζουν τη σπάνια επινοητικότητα, εκείνου που κατασκευάζει αυτό που δεν είχε σκεφτεί κανείς άλλος, με τη χωρίς όρια ιδιοτέλεια.

Το αρχέτυπο αυτής της εικόνας είναι βεβαίως το μοντέλο του Facebook. Ένα πρόσωπο πιστώνεται (αδιάφορο προς το παρόν αν αυτό αντιστοιχεί ή όχι στην πραγματικότητα) τη δόξα μιας καταπληκτικά επιτυχημένης ιδέας και μαζί τον ανυπολόγιστο πλούτο ισχύος, πληροφορίας και χρήματος που προκύπτει από την κατάχρησή της.

Ξεκινά με την υπενθύμιση ότι ενώ συνεργάζεται με το πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, η μάτια του είναι πια στραμμένη περισσότερο στο Ταλίν παρά στη Βοστώνη και μας εξηγεί πώς η ιδέα πως όλη η τεχνολογική καινοτομία παράγεται στις Ηνωμένες πολιτείες της Αμερικής είναι ψευδής.

Το μοντέλο αυτής της οργάνωσης της παραγωγής έχει στο ενεργητικό του παραδείγματα εξόχως εντυπωσιακών επιτευγμάτων, όπως είναι η wikipedia ή ο Mozilla Firefox. Μας εξηγεί ότι δεν θα μπορούσε κανείς να διανοηθεί πριν από κάποιες δεκαετίες ότι η wikipedia όχι μόνο θα ανταγωνιζόταν την εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα, αλλά θα οδηγούσε στην οριστική παύση της έντυπης έκδοσής της.

Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, αυτό το μοντέλο παραγωγής σε κάποιες περιπτώσεις το προτιμούν ακόμη και οι επιχειρηματικοί κολοσσοί που χρειάζεται να αναθέσουν σε προγραμματιστές τη δουλειά τους. Είναι δηλαδή συμφερότερο να δώσουν ένα έργο χρηματοδοτώντας μία συλλογική διαδικασία ανοιχτού κώδικα παρά να εξασφαλίσουν τους μισθούς των υπαλλήλων που θα το αναλάβουν.

Το συναρπαστικό αποτέλεσμα αυτής της προσέγγισης είναι ότι έχουμε να κάνουμε με μία μορφή καινοτομίας η οποία όμως παράγεται και διανέμεται συλλογικά. Υποστηρίζει οικονομικά τους συμμετέχοντες ώστε να μπορούν να συνεχίσουν, χωρίς να στοχεύει στην χωρίς όριο οικονομική μεγέθυνση εις βάρος της κοινωνίας.

Μάλιστα επειδή πρόκειται για μορφές παραγωγής που δεν απαιτούν υλικά εργαστήρια, ο Βασίλης Κωστάκης μας αναφέρει παραδείγματα από εταιρείες διαστημικής τεχνολογίας στην Αθήνα και ένα πρόσφατο εγχείρημα, τους Tzoumakers, που πραγματοποιείται στα βόρεια Τζουμέρκα και αποτελεί ένα makerspace, δηλαδή ένα μικρό εργοστάσιο με τεχνολογίες γενικής χρήσης: από 3δ εκτυπωτές και κόπτες λέιζερ μέχρι οξυγονοκολλητές και κατσαβίδια.

Περιγράφει ότι έχει ανοιχτεί σε δυόμιση χώρες:
“Η μία είναι η Εσθονία, στο πολυτεχνείο του Τάλιν, η άλλη είναι η Ελλάδα, όπου έχουμε μία ερευνητική κολεκτίβα, έναν συνεταιρισμό ερευνητών και ερευνητριών, και η άλλη είναι η Αμερική όπου προσπαθώ να πηγαίνω όσο γίνεται και λιγότερο για αυτό λέω δυόμιση”.

Πρώτον για οικογενειακούς λόγους επειδή είναι μακριά δεύτερον διότι πριν πάω στην Αμερική και επειδή εργάζομαι στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, που υποτίθεται ότι είναι για μας τους ακαδημαϊκούς ό,τι είναι η Μπαρτσελόνα για ένα ποδοσφαιριστή, δεν είχα προλάβει να το απομυθοποιησω. Με το που πήγα εκεί πέρα και οι συναναστροφές που έχω είναι και με το Χάρβαρντ και με το MIT που είναι γειτονικά πανεπιστήμια, με έχουν οδηγήσει στο να εκτιμήσω περισσότερο τη δουλειά που γίνεται στην Ευρώπη και να και εκνευρίζομαι περισσότερο όταν πηγαίνω στην Αμερική από τη φούσκα μέσα στην οποία είναι. Δεν λέω για όλη την Αμερική μιλάω για αυτά τα δύο τα ιδρύματα, που προσπαθούν να αλλάξουν τον κόσμο χωρίς όμως να έχουν πραγματική αντίληψη του πώς είναι η κατάσταση”.

Για το skype υπενθύμισε ότι: “Το skype ξεκίνησε από εσθονούς στην Εσθονία, με σουηδικά λεφτά”.

Για την πολιτική χρήση της τεχνολογίας υπογραμμίζει ότι: “Πρώτον η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη. Η τεχνολογία έχει πάντα μία πολιτική κατεύθυνση, είτε αυτό διατυπώνεται ξεκάθαρα στον κώδικα της τεχνολογίας ή στα συμφέροντα που χρηματοδοτούν την ανάπτυξη ενός τεχνολογικού προϊόντος, είτε αυτά είναι υπόρρητα.

Δηλαδή δεν το ξέρουμε όμως συνειδητά ή όχι αυτοί που σχεδίασαν, χρηματοδότησαν ένα συγκεκριμένο τεχνολογικό εργαλείο είχαν κάποιους σκοπούς. Λοιπόν είναι βασικό να καταλάβουμε ότι οποιοδήποτε ατζέντα πολιτική είτε είναι αριστερή δεξιά ή κάτι ενδιάμεσο, πρέπει να έχει μία αντίληψη και ένα σύνολο προτάσεων για το ποια τεχνολογική ανάπτυξη θέλουμε”.

Για παράδειγμα το διαδίκτυο και ο παγκόσμιος ιστός. Αυτό δεν είναι μία τεχνολογία, είναι ένα άθροισμα πολλών τεχνολογιών και καινοτομιών που έχουν λάβει όλα τα χρόνια, χρηματοδοτήθηκε αρχικά από ένα ίδρυμα του στρατού των ηνωμένων πολιτειών, στη συνέχεια πήραν την τεχνολογία αυτή γιατί δεν ήτανε πατενταρισμένη, ήταν ανοιχτή και την αξιοποίησαν οι επιστήμονες, για να μοιράζονται γνώσεις ανά τον κόσμο, στη συνέχεια μπήκαν οι χακεράδες μέσα, και έκαναν τα δικά τους ωραία, στη συνέχεια μπήκαν οι εταιρείες οι οποίες αξιοποίησαν την τεχνολογία αυτή για κερδοσκοπικούς σκοπούς κλπ. Συνεπώς αυτό το άθροισμα των τεχνολογιών που ονομάζουμε σήμερα διαδίκτυο, ήταν ένα πεδίο αγώνα να επηρεάσουν διάφορες ομάδες αυτή τη συγκεκριμένη τεχνολογία.

Και έτσι είχαμε ως αποτέλεσμα παραδείγματος χάρη το Facebook από τη μία, και από την άλλη έχουμε τη wikipedia. Το Facebook είναι αυτό που ξέρετε και όλες, όπου ευνοεί την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων, με μία ομότιμη σχέση, ένα peer to peer δίκτυο, όπου ο καθένας και η καθεμία συνεισφέρει ό,τι θέλει, πάνω σε μία παγκόσμια πλατφόρμα ταινία και ο καθένας και η καθεμία καταναλώνει ό,τι θέλει. Βίντεο φωτογραφίες σχόλιο κλπ. Και έτσι δημιουργείται μία αξία την οποία την καρπώνεται αυτή η εταιρική ιεραρχία του Facebook. Αλλάζει όποτε θέλει τους όρους.

Από την άλλη πλευρά έχεις τη wikipedia. Που είναι μία εγκυκλοπαίδεια η οποία παράγεται από τα κάτω, από τον καθένα και την καθεμία που συνεισφέρει αυτό που θέλει και αυτό που ξέρει, και όποιος ή όποια θέλει διαβάζει ένα λήμμα που υπάρχει στη wikipedia.

Ποιος θα μας το έλεγε το 2001 που ξεκίνησε η wikipedia ότι θα κατάφερνε να βγάλει εκτός αγοράς την αντίστοιχη εγκυκλοπαίδεια της microsoft, που υπήρχε από το 1993, και μετά από λίγα χρόνια θα έβγαζε εκτός τυπογραφείου την εγκυκλοπαίδεια μπριτάνικα, μετά από 250 χρόνια”.

Που είναι ένα εγχείρημα που δεν οργανώνεται με σκοπό τη μεγιστοποίηση του χρηματικού κέρδους, στο Facebook έχουμε μεγιστοποίηση χρηματικού κέρδους, για τους μετόχους της εταιρείας, στη wikipedia δεν το έχουμε.

Ποιος θα περίμενε ότι θα μπορούσε να παράξει περιεχόμενο και να κερδίσει στο δικό τους γήπεδο δύο μεγάλους παίκτες οι οποίοι έχουν οργάνωση ιεραρχική με συμβόλαια, αφεντικά αποφάσεις από τα πάνω κλπ”.

“Η Wikipedia όμως είναι μόνο ένα παράδειγμα. Όταν δημιουργήθηκε, η κυρίαρχη οικονομική σκέψη το θεώρησε ως ένα παράδοξο. Ως μία εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Μετά άρχισαν οι άνθρωποι να μελετάνε και άλλα τέτοια φαινόμενα όπως είναι το ελεύθερο λογισμικό.

Το λογισμικό αυτό που είναι επί της ουσίας η ραχοκοκαλιά του διαδικτύου. Μπορεί στους υπολογιστές οι περισσότεροι και οι περισσότερες να μην έχουμε ελεύθερο λογισμικό όμως για να τρέξει το διαδίκτυο χρησιμοποιείτε αυτού του είδους το λογισμικό.

Για παράδειγμα οι 500 πιο δυνατοί υπολογιστές σήμερα παγκοσμίως, οι λεγόμενοι υπερυπολογιστές, χρησιμοποιούν ελεύθερο λογισμικό. Λογισμικό ανοικτού κώδικα. Λογισμικό που αναπτύχθηκε, μιλώντας πρόχειρα, όπως η wikipedia.

Με έναν ομότιμο τρόπο παραγωγής που όμως εν αντιθέσει με το facebook κι άλλα παρόμοια παραδείγματα, αυτοί και αυτές που συμμετέχουν παράγουν κοινά. Παράγουν δηλαδή μία αξία που ανήκει σε αυτούς που την έχουν παράγει και διανέμεται σύμφωνα με αυτά που έχουν αποφασίσει. Το ίδιο ισχύει και στην wikipedia, αν κοιτάξετε στο λήμμα κάτω κάτω έχει μία συγκεκριμένη άδεια επανάχρησης.

Το ίδιο και το ελεύθερο λογισμικό, Linux, Mozilla Firefox, και το Android που έχουν πολλά ακίνητα, βασίστηκε αρχικά σε μία τέτοιου είδους από τα κάτω συνεργασία, η οποία δεν υποκινείται από την ανάγκη να μεγιστοποιήσουμε το χρηματικό κέρδος. Βγάζουμε και εκεί λεφτά αλλά δεν είναι κερδοσκοπικό με την έννοια της μεγιστοποίησης του χρηματικού κέρδους και οι σχέσεις παραγωγής δεν είναι ανταγωνιστικές, αλλά είναι η συνεργασία”.

Ο Βασίλης Κωστάκης αναφέρει χαρακτηριστικά για τις εταιρείες:

“Πολλές μεγάλες εταιρείες δεν παράγουν πλέον λογισμικό αλλά δίνουν χρήματα υποστηρίζουν με δωρεές οργανώσεις χακεράδων που παράγουν ελεύθερο λογισμικό, γιατί έχουν δει ότι με αυτό τον τρόπο ξοδεύουν λιγότερα, παραδείγματος χάρη η IBM, από το να παράξει το λογισμικό in-house με δικούς της εργαζόμενους”.

Μιλάει για τον προσανατολισμό του εγχειρήματος του peer- to- peer (ομότιμου) δικτύου παραγωγής:

“Σας έφερα παραδείγματα από την ψηφιακή οικονομία αλλά υπάρχουν παραδείγματα και από τον δευτερογενή τομέα παραγωγής. Υπάρχουν ομάδες οι οποίες παράγουν ανεμογεννήτριες, ρομποτικά προσθετικά χέρια”

Πού βρίσκονται;

“Σε όλον τον κόσμο. Αν θέλετε να αναφερθούμε σε ομάδες που είναι στην Ελλάδα, τις οποίες δεν τις ξέρουνε οι πολλοί και οι πολλές, η ομάδα του hackerspace.gr έφτιαξε μία οργάνωση που λέγεται libre space foundation, η οποία έστειλε τον πρώτο ανοιχτού κώδικα δορυφόρο στο διάστημα. Ο δορυφόρος εκτοξεύτηκε από τη NASA. Η ομάδα αυτή βρίσκεται στην Αθήνα. Στη Ν.Μάκρη είναι μια άλλη ομάδα που λέγεται Νέα Γουινέα και που κατασκευάζει ανεμογεννήτριες μικρής κλίμακας. Είναι μέλος ενός παγκόσμιου δικτύου που αποτελείται από επιστήμονες μηχανικούς και σχεδιάζουν λογισμικό ανεμογεννητριών και άλλων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με σκοπό να κατασκευάζονται αυτά τα μηχανήματα τοπικά. Και έχουν κατασκευάσει στην Αιθιοπία, στο Νεπάλ, ειδικά σε κοινότητες και σε χωριά που είναι εκτός δικτύου έχουν γίνει αρκετά τέτοια έργα. Που για την ώρα διαφεύγουν της προσοχής των δημοσιογράφων. Είναι κοινότητες που δημιουργούν τον κόσμο που θέλουν μέσα στον κόσμο που προσπαθούν να ξεπεράσουν”.

Ακούστε το απόσπασμα στην εκπομπή Η φάρμα των ζώων από το 36.54 και μετά.