«Έχουμε εισέλθει στο λυκόφως του μεταπολεμικού κόσμου»

Νέο Πλανόδιον

Το Τέλος της Μεγάλης Παρέκκλισης: Από την Ουκρανία και την Πανδημία στη Νέα Πλανητική Τάξη (Εκδόσεις Τόπος/mέta, Μάρτιος 2023). Πολύ σπανίως γράφονται στην ελληνική γλώσσα βιβλία μακροσκοπικά, που εξετάζουν την οικουμενική τάξη πραγμάτων πατώντας γερά στο έδαφος των ιστορικών, οικονομικών και γεωπολιτικών δεδομένων και με πρόθεση συνολική. Αυτό είναι τέτοιο, εφάμιλλο των καλύτερων ξένων του είδους, και πρέπει να συζητηθεί. Ο συγγραφέας του, Δ. Β. Πεπόνης μίλησε στον Σωτήρη Μητραλέξη και το Νέο Πλανόδιον.

Νέο Πλανόδιον

~.~

Το βιβλίο πραγματεύεται «την ολοκλήρωση τριών διαφορετικών και εν μέρει επάλληλων ιστορικών κύκλων, της μεταψυχροπολεμικής τάξης (1991- ), του μεταπολεμικού κόσμου (1945- ) και μιας μεγάλης εποχής της ανθρώπινης ιστορίας (19ος αιώνας- ), της Εποχής της Μεγάλης Παρέκκλισης». Οι πρώτοι δύο κύκλοι είναι μάλλον σαφείς στον αναγνώστη του οπισθοφύλλου: ποια και τι είναι όμως η «Εποχή της Μεγάλης Παρέκκλισης», εξ ης και ο τίτλος του βιβλίου;

Στη μικρή κλίμακα και με αφορμή την τρέχουσα διεθνοπολιτική συγκυρία «Τέλος της Μεγάλης Παρέκκλισης» σημαίνει να επισκέπτεται ο Κινέζος πρόεδρος τη Μόσχα στη Ρωσσία, ο Ιάπωνας πρωθυπουργός το Κίεβο και τη Βαρσοβία στην Ουκρανία και την Πολωνία αντίστοιχα και ο υπουργός εξωτερικών της Ινδίας το Μόναχο στη Γερμανία, και οι άνθρωποι στη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική να γνωρίζουν ότι οι επισκέψεις αυτές έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, να δίνουν μεγάλη σημασία στα λόγια των πρωταγωνιστών ή να σταθμίζουν πολύ σοβαρά τη στάση τους. Όμως ας δούμε τα πράγματα στη μακρά διάρκεια.

Από την εποχή του Χριστού, του Μωάμεθ και του Βούδα μέχρι περίπου και την εποχή του Δαρβίνου (1809-1882), δηλαδή μέχρι τον 19ο αιώνα, οι μεγαλύτερες οικονομίες στον πλανήτη βρίσκονταν στην Ινδία και την Κίνα, στις ακτές του Ινδικού και του Ειρηνικού ωκεανού. Μόνο κατά τους δύο τελευταίους αιώνες κατέστη δυνατό αυτή η σχεδόν φυσική ―υπό την έννοια της μακράς χρονικής διάρκειας― ιστορική οικονομική τάξη να μεταβληθεί, με την άνοδο της Δυτικής Ευρώπης αρχικά και της Βόρειας Αμερικής στη συνέχεια, με επίκεντρο τον Ατλαντικό ωκεανό.

Στον 21ο αιώνα τώρα. Εφόσον κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας η Κίνα καταστεί η μεγαλύτερη οικονομία στον πλανήτη, και με ονομαστικούς όρους ―καθώς με όρους ισοτιμίας αγοραστικής δύναμης είναι η μεγαλύτερη οικονομία εδώ και κάποια χρόνια―, αυτή θα είναι η πρώτη φορά από την εποχή της βασίλισσας Βικτωρίας (1837-1901) που ένα κράτος το οποίο δεν έχει ακτές στον Ατλαντικό και δεν είναι αγγλόφωνο και φιλελεύθερο θα αποτελέσει τη μεγαλύτερη οικονομία στον πλανήτη.

Επιπλέον, για πρώτη φορά στην καταγεγραμμένη και γνωστή σε εμάς ανθρώπινη ιστορία έχουμε εισέλθει σε μια περίοδο όπου οι δύο από τις τρεις μεγαλύτερες οικονομίες του πλανήτη βρίσκονται στην περιοχή της Ανατολικής Ασίας ή της Ασίας του Ειρηνικού. Αναφέρομαι, ασφαλώς, στην Κίνα και την Ιαπωνία. Τέλος, τις εξελίξεις αυτές θα ακολουθήσει η επιστροφή της Ινδίας που θα οριστικοποιήσει την αποχώρηση του οικονομικού κέντρου βάρους του παγκόσμιου συστήματος από τις ευρωπαϊκές και τις αμερικανικές ακτές του Ατλαντικού και την παγίωσή του στην Ασία.

Τα προηγούμενα σημεία καμπής σηματοδοτούν την αρχή και το τέλος μιας ιστορικής περιόδου (19ος-21ος αιώνας) την οποία ονομάζω «Εποχή της Μεγάλης Παρέκκλισης», κατά τη διάρκεια της οποίας γεννήθηκε αρχικά η ευρωκεντρική και μετέπειτα η δυτικοκεντρική ιδεολογία, ιστοριογραφία και ερμηνευτική.

Το Τέλος της Μεγάλης Παρέκκλισης εκδίδεται μετά από μια ιδιαίτερα εκρηκτική χρονιά στο διεθνές πεδίο, με επίκεντρο τον πόλεμο στην Ουκρανία και τον πάντοτε υπαρκτό κίνδυνο κλιμάκωσης εκτός ελέγχου, διεθνοποίησης της σύγκρουσης καθ’ εαυτήν. Άλλοι θα πουν πως απλώς θα έχουμε έναν μακρόσυρτο «πόλεμο δι’ αντιπροσώπων» Ρωσσίας/Ευρασίας και ΗΠΑ/Δύσης περιορισμένον στο έδαφος της Ουκρανίας χωρίς ευρύτερη κλιμάκωση και διεύρυνση της σύγκρουσης, φέρνοντας ως παράδειγμα το προηγούμενο της Συρίας. Βλέπετε να είναι ρεαλιστικό το ενδεχόμενο να «ξαναμπεί το τζίνι στο μπουκάλι» και να εξαντληθούν οι εξελίξεις στο περιορισμένο επίπεδο;

Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία θα αποκλιμακωθεί και θα παγώσει, για διαπραγματευτικούς ή άλλους λόγους, τα πράγματα δεν πρόκειται να αλλάξουν εάν δεν ομαλοποιηθεί η κατάσταση στις σχέσεις Ηνωμένων Πολιτειών και Ρωσσικής Ομοσπονδίας και δεν επιλυθούν οι αντιθέσεις και οι ασυμβατότητες συμφερόντων που κυριαρχούν στο εσωτερικό του πλανητικού Βορρά. Επίσης, ακόμη και αν δεχτούμε την υπόθεση μιας εκεχειρίας στην Ουκρανία, μια τέτοια παύση του πολέμου δεν αναιρεί ούτε τη μετακίνηση των κομματιών του παζλ που έχουν προηγηθεί ούτε την αύξηση των αιτιακών παραγόντων που έχουν συσσωρευτεί διαμορφώνοντας μια έκρυθμη κατάσταση. Έχει διαμορφωθεί μια νέα πραγματικότητα.

Ωστόσο, τα προηγούμενα είναι υπερβολικά εστιασμένα σε αυτό το ιστορικό θυσιαστήριο που ονομάζεται Ουκρανία. Μακάρι να υπήρχε μόνο η τοπική-εθνική και η περιφερειακή-ευρωπαϊκή διάσταση. Υπάρχει κυρίως η πλανητική, που αφορά τους πάντες.

Η πίστη στη διατήρηση της υπάρχουσας ή στην επιστροφή μιας προηγούμενης κατάστασης πραγμάτων δεν είναι ρεαλιστική. Η μεταψυχροπολέμική τάξη δεν υπάρχει πια. Το τζίνι έχει βγει από το μπουκάλι και δεν πρόκειται να επιστρέψει μέχρι να διαμορφωθεί μια νέα πλανητική τάξη. Έχουμε εισέλθει στη σταδιακή ολοκλήρωση του μεταπολεμικού ιστορικού κύκλου και στο λυκόφως του μεταπολεμικού κόσμου. Ας ελπίσουμε ότι με το λυκαυγές της νέας εποχής, όταν αυτό έρθει, θα φανερωθούν ομορφιά και κόσμος, όχι ακοσμία και χάος.

Το τρίτο μέρος του βιβλίου θα μπορούσε να περιγραφεί ως συγκομιδή σημείων και θέσεων περί πολιτικής γεωγραφίας, υδάτινων πεδίων διασύνδεσης, δημογραφίας, ιδεολογιών, μακροδομών, της φύσης της νεωτερικότητας, κ.ο.κ. Πώς θα περιγράφατε την πρωτοτυπία αυτού του μέρους, πού θα την εντοπίζατε;

Το τρίτο μέρος του βιβλίου ασχολείται με βαθύτερα ζητήματα που λειτουργούν περισσότερο στη μακρά διάρκεια και τα οποία είτε ερμηνεύουν ιστορικές επαναλήψεις είτε λειτουργούν όπως τα σεισμικά κύματα, τα οποία αντιλαμβανόμαστε μόνο όταν πλησιάζουν στην επιφάνεια της Γης και από τα αποτελέσματα που αφήνουν πίσω τους.

Είναι σημαντικό να υπάρξει ένας εμπλουτισμός και συμπληρωματικές ερμηνείες για τους λόγους που παρατηρούμε επαναλήψεις στην ανθρώπινη ιστορία. Η σχέση των ανθρώπων με τον χώρο, ο άναρχος χαρακτήρας της διεθνούς πολιτικής, τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης, η πολιτική, ιστορική και πληθυσμιακή γεωγραφία, οι σχέσεις μεταξύ των γενεών είναι ορισμένοι από τους παράγοντες που ερμηνεύουν τις συνέχειες, τις ομοιότητες και τις επαναλήψεις που παρατηρούνται στην ανθρώπινη ιστορία.

Σε ό,τι αφορά τα σεισμικά φαινόμενα στο βιβλίο εξετάζονται μεγάλα ζητήματα όπως αυτό της μετα-εκκοσμίκευσης (που δεν είναι άσχετο με την κρίση όχι απλώς της φιλελεύθερης δημοκρατίας αλλά και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δηλαδή μιας έκφρασης κοσμικής θρησκευτικότητας), της δημογραφίας και της αστικοποίησης.

Θέλω να μείνω λίγο περισσότερο στο ζήτημα της αστικοποίησης το οποίο θεωρώ θεμελιώδες και από το οποίο προκύπτουν, ή σχετίζονται μαζί του, άπειρα φαινόμενα, από δημογραφικές εξελίξεις και μεταβολές στα κοινωνικά ήθη και τις διατροφικές συνήθειες, μέχρι πολιτικά εκλογικά αποτελέσματα: στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές το 2020 οι είκοσι μεγαλύτερες πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών επέλεξαν πλειοψηφικά το Δημοκρατικό Κόμμα. Στη ψηφοφορία για την αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση παρατηρήσαμε χάσμα, μεταξύ άλλων, ανάμεσα σε Λονδίνο και Αγγλία. Το είδαμε και στο Παρίσι με τους αγρότες, τους κτηνοτρόφους και τα κίτρινα γιλέκα. Πιο πρόσφατα, το αγροτικό κόμμα της Ολλανδίας τερμάτισε πρώτο στις περιφερειακές εκλογές, με το αποτέλεσμα να σχετίζεται τόσο με τις περιβαλλοντολογικές πολιτικές όσο και με την ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου κράτους, που αποτελεί τον δεύτερο μεγαλύτερο εξαγωγέα αγροτικών προϊόντων. Παρατηρούμε μια συνεχώς αυξανόμενη ένταση και μια διεύρυνση του χάσματος ανάμεσα στις μητροπόλεις από τη μια μεριά και την επαρχία από την άλλη, και μια ριζικά διαφορετική εκλογική αλλά και ευρύτερα κοινωνικοπολιτική συμπεριφορά μεταξύ μεγάλων αστικών και περιφερειακών κέντρων.

Όλα αυτά τα βαθύτερα ζητήματα, τα οποία εξετάζονται στο τρίτο μέρος του βιβλίου, διαμορφώνουν συνθήκες που δεν μεταβάλλονται στη μικρή κλίμακα και τη χρονική διάρκεια ενός ή δύο εκλογικών κύκλων.

Το τέταρτο μέρος του βιβλίου, ο «πανδημικός επίλογος», πρωτογράφηκε στις αρχές του 2020, στην αρχή της πρώτης καραντίνας. Πλέον θεωρούμε συχνά ότι η πανδημία είναι κάτι που ανήκει στο παρελθόν — το βιβλίο όμως διαβλέπει και εκεί τα «προλεγόμενα ενός νέου ιστορικού κύκλου». Ως προς τις εξελίξεις έκτοτε, ποιες τάσεις που σήμερα έχουν ήδη εκδιπλωθεί θεωρείτε ότι πρωτοσκιαγραφήθηκαν σε αυτό το κείμενο;

Στις 23 Μαρτίου 2020, δηλαδή πριν από τρία χρόνια, δημοσίευσα στο ιστολόγιο που διατηρώ (Κοσμοϊδιογλωσσία) το εξής αινιγματικό: 1 μ.Κ | Year Ι AQ. Η συγκεκριμένη δημοσίευση έγινε προτού αρχίσει να καθιερώνεται σε παγκόσμια κλίμακα το λεξιλόγιο για προ και μετά κορωνοϊού ή πανδημίας εποχή.

Αρκετοί αναγνώστες όταν πρωτοείδαν τη συγκεκριμένη δημοσίευση (η οποία ήταν η πρώτη στην Κοσμοϊδιογλωσσία μετά από ένα και πλέον χρόνο απουσίας), απλώς την προσπέρασαν ή δεν της απέδωσαν κάποιο ιδιαίτερο νόημα. Ήταν ακόμη νωρίς. Όμως, κατά την διάρκεια του πρώτου λοκντάουν τα πράγματα άλλαξαν. Και ορισμένοι από τους αναγνώστες με ρώτησαν τι σημαίνει το γράμμα Κ;… Κορωνοϊός; Όχι, ήταν η απάντησή μου, κορωνοϊοί υπήρξαν και υπάρχουν πολλοί, άλλωστε στα λατινικά το γράμμα ήταν Q. Αυτό που ήταν διαφορετικό, αποτελώντας μια ιστορική τομή, είναι ότι τουλάχιστον το ένα τρίτο των ανθρώπων του πλανήτη, αν όχι ο μισός πληθυσμός του, έζησε υπό το καθεστώς κάποιας μορφής Καραντίνας, δηλαδή περιορισμού και ρύθμισης της κίνησης και της κυκλοφορίας του καθώς και περιστολής των φυσικών και κοινωνικών του σχέσεων και δεσμών.

Που θέλω να καταλήξω; Μάθαμε τι είναι το υγειονομικό λοκνταουν. Αργότερα ακούσαμε και για κλιματικό λοκνταουν (οι αναγνώστες μπορούν να αναζητήσουν: climate lockdown). Ωστόσο, τα λοκντάουν και οι καραντίνες είναι απλώς λέξεις. Σε αυτό που θα πρέπει να εστιάζουμε είναι στην περιγραφή της κατάστασης και στα αποτελέσματα, δηλαδή στον έλεγχο και την απαγόρευση της ελεύθερης και κατά βούληση κυκλοφορίας των ανθρώπων, στην περιστολή των κοινωνικών τους επαφών και την καταστολή των φυσικών τους δεσμών, στη ρύθμιση της κινητικότητάς τους, στον έλεγχο επί της σωματικής τους ελευθερίας, στην ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι σε όλες τις διαστάσεις και τις όψεις της, κ.ο.κ, δηλαδή στα μέτρα και τα αποτελέσματα που ζήσαμε και μάθαμε μέσω της καραντίνας και των λοκντάουν, μέτρα που λαμβάνονταν παράλληλα με πρακτικές ψηφιοποίησης, αύξησης της τεχνολογικής πολυπλοκότητας και επιτάχυνσης μιας τεχνοκεντρικής οργάνωσης της κοινωνίας.

Διανύουμε το τέταρτο έτος μετά από τη μεγάλη σε πλανητική κλίμακα Καραντίνα (4 μ.Κ ~ ΙV AQ), και αυτό που έχει αλλάξει είναι ότι στην πραγματικότητα και στο λεξιλόγιο περί υγειονομικής και κλιματικής κρίσης έχει προστεθεί και μια ενεργειακή κρίση, και προστίθενται ολοένα και περισσότερες κρίσεις. Θεωρώ παρακινδυνευμένη τη διαμόρφωση ενός κλίματος εφησυχασμού ή επανάπαυσης.

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με ένα κάπως «κρυπτικό» υποκεφάλαιο, για το οποίο δεν παρέχονται και πολλές-πολλές προκαταρκτικές διευκρινίσεις: «Χρονολόγιο μελετητή και ερευνητή ενός πιθανού μέλλοντος». Θα μας δίνατε ένα ερμηνευτικό υπόμνημα ή μια εισαγωγή σε αυτό;

Βρισκόμαστε στο μεταίχμιο μεταξύ του τέλους του 22ου και των αρχών του 23 αιώνα, δηλαδή περίπου έξι γενιές μετά από σήμερα, γύρω στο έτος 2200 μ.Χ με βάση το σημερινό σύστημα χρονολόγησης (ή περίπου στο 1616 έτος Εγίρας του ισλαμικού ημερολογίου).

Ένας ερευνητής και μελετητής αυτής της μελλοντικής εποχής επανεξετάζει την ιστορική περίοδο από το 1868 μ.Χ μέχρι το 2020 μ.Χ, δηλαδή το έτος της μεγάλης καραντίνας (το οποίο έχει αποτελέσει θεμέλιο για το σύστημα χρονολόγησης αυτής της μελλοντικής κοινωνίας), εστιάζοντας σε σημεία καμπής της ανθρώπινης ιστορίας όπως η εξέλιξη της αστικοποίησης σε πλανητική κλίμακα, η ολοένα αυξανόμενη ρύθμιση της κίνησης, της κυκλοφορίας και ευρύτερα της ζωής των ανθρώπων που κάνουν χρήση ενός τεχνολογικού μέσου, η σχέση του ανθρώπου με τη φύση με κύριο διαμεσολαβητή την τεχνολογία, και οι μεταβολές στους ορισμούς γύρω από το ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;» σε συνάφεια με το ζωικό βασίλειο και τον κόσμο των μηχανών.

Το χρονολόγιο αυτό θα μπορούσε να λειτουργήσει ως προειδοποίηση για τους ανθρώπους στο παρόν, στην εποχή μας, αλλά και ως ένα μπουκάλι στον ωκεανό του χρόνου, ως ένα μήνυμα επικοινωνίας με τις γενιές του μέλλοντος.

Μπορείτε να βρείτε το βιβλίο στους πάγκους των βιβλιοπωλείων καθώς και, διαδικτυακά, στις εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, στις Ακυβέρνητες Πολιτείες, στη βάση δεδομένων ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ, στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ, στην ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ, στον ΙΑΝΟ, στα Public, στο BOOKIA και σε όλα τα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία.