Σε ανοιχτή επιστολή που συνυπογράφουν 100 άτομα και οργανώσεις αναφέρεται ότι το συμβουλευτικό σώμα της διοργάνωσης έχει παραποιήσει κάθε κριτική στο Ισραήλ ως αντισημιτική.
Μια ανοιχτή επιστολή που δημοσιεύθηκε στο e-flux αυτό το Σαββατοκύριακο και συνυπογράφεται από σχεδόν 100 άτομα και οργανώσεις της “κοινότητας lumbung” της Documenta 15 καταδικάζει τους υπεύθυνους της έκθεσης επειδή επέτρεψαν να επικρατήσει ένα “εχθρικό περιβάλλον” στη διεθνή διοργάνωση σύγχρονης τέχνης που φιλοξενείται στο Κάσελ της Γερμανίας.
Το πιο πρόσφατο αδίκημα στο οποίο απαντά η επιστολή είναι μια προκαταρκτική αξιολόγηση, η οποία δημοσιεύτηκε από το συμβουλευτικό σώμα της Documenta αυτόν τον μήνα και συνιστά τη λογοκρισία μιας προβολής ταινίας της κολλεκτίβας Subversive Film. Σύμφωνα με δελτίο τύπου, η επιτροπή κατέληξε σε συναίνεση ότι το “πιο επείγον καθήκον” ήταν να σταματήσει αμέσως η προβολή του Tokyo Reels Film Festival (TRFF), μιας σειράς φρεσκο-αποκαταστημένων ταινιών που γυρίστηκαν αρχικά μεταξύ της δεκαετίας του ’60 και του ’80 και διερευνούν την ιαπωνική και παλαιστινιακή αντι-ιμπεριαλιστική αλληλεγγύη. Σε μια δήλωση από πλευράς των επιμελητών που υποβλήθηκε στην έκθεση, η Subversive Film αποκάλεσε αυτές τις ταινίες “μαχητικό κινηματογράφο”. Επί του παρόντος, ο ιστότοπος της Documenta συνεχίζει να αναφέρει δύο επερχόμενες προβολές του TRFF για τα βράδια της 14ης και της 21ης Σεπτεμβρίου.
Σε απάντηση στο αίτημα του Hyperallergic για σχολιασμό, ο συντονιστής Τύπου της Documenta 15 έστειλε την ακόλουθη δήλωση: “Η διεύθυνση της Documenta και η ruangrupa έλαβαν γνώση της αξιολόγησης της επιτροπής. Η ruangrupa, ως καλλιτεχνική διεύθυνση της Documenta 15 έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να αποφασίσει και δεν επιθυμεί να ακολουθήσει τη σύσταση για την προσωρινή αφαίρεση του έργου Tokyo Reels by Subversive Film από την έκθεση”.
Το συμβουλευτικό σώμα έκρινε τις ταινίες, καθώς και τις ομιλίες που συνόδευαν τις προβολές, ως ακατάλληλες. “Αυτό που είναι άκρως προβληματικό στο εν λόγω έργο δεν είναι μόνο οι ταινίες, οι οποίες περιέχουν αντισημιτικά και αντισιωνιστικά στοιχεία, αλλά και τα σχόλια που παρεμβάλλονται μεταξύ των ταινιών, τα οποία νομιμοποιούν το μίσος για το Ισραήλ και την εξύμνηση της τρομοκρατίας στο αρχικό υλικό μέσω της άκριτης συζήτησης”, διαπίστωσε το συμβούλιο. Ακολούθως επέκρινε τη “μονόπλευρη” απεικόνιση των Ισραηλινών και των Παλαιστινίων στις ταινίες και του χαρακτηρισμού του Ισραήλ ως “φασιστικού”. Η δήλωση του συμβουλίου επικαλέστηκε τον ορισμό του αντισημιτισμού της Διεθνούς Συμμαχίας για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος (IHRA) ως επιχείρημα για το ότι το TRFF έχει αντισημιτικό χαρακτήρα.
Η ανοιχτή επιστολή της 10ης Σεπτεμβρίου (υπογεγραμμένη από την επιμελητική ομάδα ruangrupa της Documenta 15, την παλαιστινιακή καλλιτεχνική κολεκτίβα The Question of Funding και την Subversive Film, οι οποίες έχουν γίνει στόχος κατηγοριών για αντισημιτισμό κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας και της διεξαγωγής της Documenta 15) αντιτίθεται στην ετυμηγορία του συμβουλευτικού σώματος.
“Δεν αποδεχόμαστε τους ισχυρισμούς της προκαταρκτικής έκθεσης, που αναπαράγει χωρίς ντροπή κακογραμμένους ισχυρισμούς από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ομοίως, η έκθεση στερείται επιστημονικών αποδείξεων, ακαδημαϊκών αναφορών, αυστηρής επιχειρηματολογίας και ακεραιότητας”, αναφέρεται στην ανοιχτή επιστολή. Οι συγγραφείς αμφισβητούν συγκεκριμένα τον ορισμό του αντισημιτισμού που δίνει η Διεθνής Συμμαχία Μνήμης του Ολοκαυτώματος, υποστηρίζοντας ότι παραποιεί οποιαδήποτε κριτική στο Ισραήλ ως αντισημιτική, και καταγγέλλουν την κατηγοριοποίηση του Συμβουλίου του TRFF ως “προπαγάνδα”.
“Η απλουστευτική τους έννοια της ‘προπαγάνδας’ επιτρέπει ένα απατηλό επιχείρημα ότι η κριτική του κράτους του Ισραήλ είναι υποκίνηση μίσους για έναν ολόκληρο λαό – αυτή είναι μια πολύ σοβαρή κατηγορία που μας σοκάρει και μας πληγώνει”, συνεχίζει η επιστολή, επαναλαμβάνοντας την υποστήριξή τους στους Εβραίους “συντρόφους”, με τους οποίους είναι ενωμένοι στον αγώνα κατά του ισραηλινού κράτους.
Πέρα από την αντίκρουση του επιχειρήματος του συμβουλευτικού σ΄βματος, η ανοιχτή επιστολή επικρίνει το ρόλο της Documenta στην καλλιέργεια ενός περιβάλλοντος, στο οποίο οι καλλιτέχνες και οι επιμελητές έχουν υποστεί μια αδυσώπητη εκστρατεία συκοφάντησης. “Είμαστε εξοργισμένοι, είμαστε εξαντλημένοι, αλλά ο αγώνας μας θα συνεχιστεί”, αναφέρεται.
Η Documenta δεν απάντησε στο άμεσο αίτημα του Hyperallergic για σχολιασμό.
Τον Αύγουστο, οι μέτοχοι της Documenta συγκρότησαν μια “επιστημονική συμβουλευτική επιτροπή” αποτελούμενη από επτά ακαδημαϊκούς με εξειδίκευση στους τομείς του αντισημιτισμού, της μετα-αποικιοκρατίας και του δικαίου της τέχνης, “υπό το πρίσμα αντισημιτικών περιστατικών” που φέρεται να έλαβαν χώρα στην έκθεση. “Τα επαναλαμβανόμενα αντισημιτικά μοτίβα που παρατηρήθηκαν στη Documenta 15 καταδεικνύουν τη συνεχή επικαιρότητα και αναπαραγωγή του αντισημιτισμού. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο, τα αντισημιτικά περιστατικά και η σχετική υποδοχή και εκδηλώσεις να επανεξεταστούν και να εξεταστούν από την επιστημονική συμβουλευτική επιτροπή”, δήλωσε η Άνγκελα Ντορν, υπουργός Ανώτατης Εκπαίδευσης, Έρευνας, Επιστημών και Τεχνών της Έσσης, όταν ανακοινώθηκε η σύσταση του συμβουλίου.
Αυτή η εξέλιξη στην Documenta 15, η οποία κλείνει σε λιγότερο από δύο εβδομάδες, είναι το τελευταίο κεφάλαιο μιας δημόσιας διαμάχης μεταξύ επιμελητών, καλλιτεχνών και διοργανωτών της έκθεσης, η οποία συνεχίζεται από πριν καν ανοίξει η έκθεση. Οι κατηγορίες περί αντισημιτισμού ήρθαν για πρώτη φορά στην επιφάνεια τον Μάιο, όταν γερμανικά μέσα ενημέρωσης υιοθέτησαν τους ισχυρισμούς ενός φιλοϊσραηλινού μπλόγκερ ότι οι επιμελητές και οι καλλιτέχνες που συμμετείχαν στην Documenta 15 ήταν αντισημίτες. Μια ανοιχτή επιστολή, που απαντούσε τότε σε αυτούς τους ισχυρισμούς, τους χαρακτήρισε “κακόπιστες προσπάθειες απονομιμοποίησης των καλλιτεχνών”. Στα τέλη Μαΐου, απειλητικοί βανδαλισμοί εμφανίστηκαν σε εκθεσιακούς χώρους που σχετίζονταν με το The Question of Funding. Στα τέλη Ιουνίου, η Documenta αφαίρεσε το έργο τέχνης με τίτλο “People’s Justice” της ινδονησιακής συλλογικότητας Taring Padi από την έκθεσή της, αφού έγινε αντικείμενο ελέγχου για αντισημιτικές απεικονίσεις. Η πρώην διευθύντρια Sabine Schormann παραιτήθηκε στα μέσα Ιουλίου.
Oλη η υφήλιος εστιάζει στον οσονούπω διευρυνόμενο πόλεμο στην Ουκρανία, στον καλπάζοντα πληθωρισμό, στην επείγουσα και πρωτοφανή κρίση του κόστους της ενέργειας, στη συνολική πολιτική και σύντομα οικονομική κρίση, ενώ παράλληλα η Ελλάδα ταλανίζεται από μια κρίση θεσμών, παρακολουθήσεων, «νόμιμων» (!) κυβερνητικών —αλλά και πρεντατοριανών δήθεν αγνώστου πατρός— υποκλοπών των συνομιλιών της αντιπολίτευσης.
Όλη; Όχι!
Σε μια μικρή γωνία της νοτιοανατολικής Ευρώπης, κάποιοι αντιστέκονται και σχολιάζουν ολημερίς κι ολονυχτίς το πόσο αδιανόητο και πρωτοφανώς χυδαίο είναι το να αναφέρεται, σε σατιρική παράσταση, γνωστό ευσύνοπτο σύνθημα για τον Έλληνα πρωθυπουργό σε κυριλλικούς χαρακτήρες με φόντο το πρόσωπο σλάβου συναδέλφου του στην φίμωση και ποδηγέτηση της δημοσιογραφίας της χώρας του. Πρώτο θέμα! «Σάλος» κλπ. κλπ.
Η ιερά αυτή αγανάκτηση ευθυγραμμίζεται πλήρως με την επικοινωνιακή στρατηγική —την μόνη που απέμεινε— η οποία έχει ανακοινωθεί ήδη από το τέλος της άνοιξης εκ πρωθυπουργικών χειλέων: τοξικότητα, τοξικότητα, τοξικότητα. Κάθε αντιπολίτευση σε εμάς είναι «τοξική», και εμείς σώζουμε το εκλογικό σώμα από την «τοξικότητα» της αντιπολίτευσης που δεν έχει τίποτε άλλο να αντιτάξει παρά άηθες δηλητήριο στο μεταρρυθμιστικό, κοσμοπολίτικο, επιτελικό και βαθιά φιλελεύθερο θεσμικό κυβερνητικό μας πρόγραμμα.
Τι κι αν ο πρωθυπουργός εγκαλείται ακριβώς για θεσμική εκτροπή με τις παρακολουθήσεις, και δη όχι από τους τοξικούς αντιπολιτευομένους κάθε χρώματος, αλλά κυριολεκτικά από όλον τον διεθνή τύπο, για να μην αναφέρουμε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο; Τι κι αν αυτοί που θα μας διέσωζαν και πάλι θα μας διασώσουν από την «τοξικότητα» πολιτεύονται και πολιτευόντουσαν αποκαλώντας τους αντιπάλους τους κατσαπλιάδες, μαδουραίους, άπλυτους, αγράμματους και άγλωσσους; Τι κι αν οι θλιβεροί γελωτοποιοί της αυλής σχολιάζουν τις παρακολουθήσεις εκλεγμένων πολιτικών αντιπάλων της κυβέρνησης με όρους τύπου «αν τους παρακολουθούσαν, θα ήταν κάποια ομάδα επιστημόνων που κάνουν έρευνα και μελέτες στη λειτουργία του εγκέφαλου», ενώ ο κατ’ εξοχήν αυλικός σκιτσογράφος κατακτά με κάθε νέο σκίτσο νέα βάθη απώλειας στοιχειώδους αξιοπρέπειας; Τι κι αν η παρούσα κυβέρνηση «φιλελεύθερων κοσμοπολιτών» θα μας… έσωζε από τον ψεκασμένο λαϊκισμό και τη συνωμοσιολογία, κι έτσι μπορούμε σήμερα να ακούμε και να διαβάζουμε από την ίδια κυβέρνηση πως «σκοτεινές δυνάμεις επιβουλεύονται τη χώρα και την κυβέρνηση», οι οποίες «φυτεύουν πρακτόρικα άρθρα κατ’ εντολή ξένων ευρασιατικών δυνάμεων» σε όλον τον τύπο του δυτικού στρατοπέδου; Τι κι αν από το Mitsotakis treatment της δολοφονίας χαρακτήρων εκ τρολλικών στρατευμάτων —αλλά και του φίλιου τύπου— δεν γλιτώνει ούτε καν ο πρώην πρωθυπουργός της ΝΔ Κώστας Καραμανλής, ο οποίος φέρεται να είναι ταυτόχρονα (!) στη γραμμή της κυβέρνησης, ενεργούμενο του Πούτιν, ύποπτα άφωνος για τη «σκευωρία Novartis», προσχωρήσας στην αντιπολίτευση και —ταυτόχρονα!— σωφρόνως αναδιπλώσας;
Νουθετεί για «τοξικότητα» το ίδιο φυσικό πρόσωπο που αναγνωρίζει οποιοδήποτε σενάριο διακυβέρνησης της χώρας χωρίς τον ίδιο ως, αυταπόδεικτα, «αστάθεια»· το ίδιο φυσικό πρόσωπο που ορίζει το (όντως ελαφρώς σουρεαλιστικό αλλά και σαφώς μνημονιακό, για άλλη μια φορά) ενδεχόμενο συνασπισμού πάντων των αντιπολιτευομένων ώστε να μην ανανεώσει τη θητεία της μια θεσμικά επικίνδυνη κυβέρνηση που μας εκθέτει και μας εξευτελίζει ανά την υφήλιο (τουλάχιστον στον δυτικό, τέλος πάντων, τύπο: New York Times, Washington Post, Le Figaro, Libération, Le Monde, Guardian, Politico, Financial Times, Reuters, Bloomberg, Die Welt, Deutsche Welle, Der Spiegel…) ως «τερατογένεση». Χωρίς καν να λαμβάνεται υπόψιν ότι η κατηγορία «τερατογένεση» από έναν ακόμη υψηλόβαθμο αξιωματούχο γόνο της ευρύτερης Οικογενείας προδίδει στην καλύτερη περίπτωση την ψυχαναλυτική λειτουργία της προβολής και στη χειρότερη περίπτωση μια πρωτοφανή έλλειψη στοιχειώδους αυτογνωσίας. Και, εν πάση περιπτώσει, νουθετεί για τοξικότητα ο «βαφτίσατε Μαρία τη νεκρή πεντάχρονη» — από το βήμα της Βουλής..
Η μέγιστη ειρωνεία του гамиесе-gate, μεταξύ άλλων, συνίσταται στο γεγονός πως μόνο δύο οντότητες ανά την έρμη υφήλιο περιγράφουν το Υπουργείο Αξιωματικής Αντιπολίτευσης ως… φιλοπουτινικό και αντιαμερικανικό: πρωτίστως η μητσοτακική Νέα Δημοκρατία με τις στρατιές αρειμανίων τρολλς που μιλούν για «πουτινάκια», και μόνος δεύτερος ανά την υφήλιο ο (αγνώστων λοιπών στοιχείων) «γιος του Τουργκούτ Οζάλ» με την αμίμητη δήλωση για τον ΣΥΡΙΖΑ ως «πολύ ερεθισμένο πολιτικά για τις βάσεις που πήραν οι Αμερικανοί» — δήλωση που θα μπορούσε να επιδέχεται τη δίσημη και διπλή ερμηνεία μιας φράσης όπως «ερεθίζομαι πολύ με αμερικανικές στρατιωτικές βάσεις» εάν ο εν αγνοία διατελών δεν ήταν σαφής στις διατυπώσεις του. Και αναφέρονται στο κόμμα που επί των ημερών του, σε μια αποκαλυπτική επίδειξη επικίνδυνης και άφρονος εθελοδουλίας, παραχωρήθηκαν ων ουκ έστιν αριθμός νέες αμερικανικές βάσεις —δηλαδή: παραχώρηση εδάφους εντός της επικράτειας— σε συμφωνία ΣΥΡΙΖΑ και μετέπειτα εκτέλεση/κοινοβουλευτική κύρωση ΝΔ, ενώ άνοιξε και ο χορός της εχθρικότητας της χώρας μας έναντι της (τότε προ εισβολής) Ρωσικής Ομοσπονδίας με την μαζική απέλαση διπλωματών. Η συγκίνηση και οι ευχαριστίες του (de facto ισόβιου και τυπικά μόνο πρώην) Πρέσβη των ΗΠΑ στον αμερικανικά ευπειθέστατο ΣΥΡΙΖΑ δεν συγκινούν, καταπώς φαίνεται, τον λόγο της Νέας Δημοκρατίας. (Και εάν υπήρχε εδώ ένας εξ αριστερών σοσιαλμηδιακός στρατηγός Ρωμανός, πολιτική τερατογένεση ευτυχώς ανέφικτη, μάλλον θα σχολίαζε αυτήν την όψιμη αποσυναρμολόγηση της ΝΔ από το κάθε νι και σίγμα της Πρεσβείας ως ένδειξη όψιμου «πουτινακισμού», ειδικά εάν συνδυαστεί με το πρωθυπουργικό κλείσιμο μετεκλογικού ματιού στην Ελληνική Λύση του Κυριάκου Βελόπουλου.)
Αλλά έτσι παίζεται το πολιτικό παιχνίδι όταν έχει καταλήξει καρικατούρα: εάν δεν υπάρχουν διαφορές στα μείζονα, καθολικά και ευρύτερα μεταξύ των δύο μεγάλων κομμάτων πέρα από το δίλημμα ποιανού τα ΜΑΤ δέρνουν καλύτερα, του κυρίου Θεοδωρικάκου ή της κυρίας Γεροβασίλη, οι μεγάλες αυτές διαφορές πρέπει να εφευρεθούν, έστω επιτελεστικά, έστω ερήμην της πραγματικότητας.
Και εδώ ακριβώς εισέρχεται το ζήτημα των υποκλοπών στη σκηνή: καθ’ ότι ο υπαρκτός μητσοτακισμός πιάστηκε με μια γίδα στην πλάτη αρκούντως ογκωδεστέρα του συνήθους, και άρα τα παλιά εργαλεία δεν λειτουργούν, ο μηχανισμός προπαγανδιστικής διάχυσης υφίσταται διάσειση. Πάνω στο χάος των απανωτών χαστουκιών του μείζονος διεθνούς τύπου για σκάνδαλο, αυταρχισμό, φίμωση του τύπου, ενώπιον της εσωκομματικής αμφισβήτησης από πρόσωπα τοτέμ και ταμπού για την κυβερνώσα παράταξη, της αυτοτοποθέτησης των δελφίνων σε θέση μάχης, του στριμώγματος από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, του φόβου και του τρόμου για το τι περαιτέρω αποκαλύψεις τέξεται η επιούσα —ήδη προαναγγελθείσες από την εφημερίδα «Καθημερινή»— η μόνη επιλογή ενός προπαγανδιστικού μηχανισμού με επικεφαλής στρατηγούς-διάνοιες του διαδικτυακού πολέμου όπως ο ιεροσολυμίτης Νίκος Ρωμανός είναι το να επιρρωνύουν, αγγλιστί το doubling down και το upping the ante, κατοχυρώνοντας νέα ύψη και βάθη αυτογελοιοποίησης. Το να βρεθεί πρώτο θέμα σε ολόκληρο το κονσόρτιο της λίστας Πέτσα η (εν προκειμένω πολιτικά εντελώς ανώδυνη, και αποκλειστικά μόνο γι’ αυτό καταδικαστέα) σάτιρα του «τσολιά» ως τεκμήριο της ερεβώδους τοξικότητας και της… γεωπολιτικής επικινδυνότητας. Για να το πούμε με παρρησία, το καπίστρι άπαξ και κοπεί, επισκευάζεται δύσκολα.
Μολαταύτα:πάνω, πίσω και πέρα από τις αλληλοκατηγορίες για «τοξικότητα», ξένες δυνάμεις, κελ ντεκαντάνς στον πολιτικό λόγο και ούτω καθεξής, ίσως να είχε νόημα το εξής ερώτημα σε εποχές πρωτοφανούς θεσμικής έκπτωσης, αυταρχικής παρακολούθησης και μετέπειτα απορρητολογίας, καλπάζουσας ακρίβειας, του μεγάλου ολιγαρχικού ριφιφί με την ενέργεια — εάν, τουλάχιστον, το έθετε ένας συγκριτικά αμερόληπτος, σώφρων και νηφάλιος παρατηρητής: μήπως, εν τέλει, όντως гамиетаи;
Nelson, R.H. (2019), ‘Economic Religion and the Worship of Progress’. The American Journal of Economics and Sociology, 78: 319-362. https://doi.org/10.1111/ajes.12270
Επιμέλεια μετάφρασης: Στέφανος Ρέππας
ΠΕΡΙΛΗΨΗ. Στη σύγχρονη σκέψη, οι όροι «κοσμικός» και «θρησκευτικός» είναι πολικά αντίθετοι. Θεωρείται ότι καταλαμβάνουν ξεχωριστούς τομείς. Όμως αυτή η άποψη είναι λανθασμένη. Η θρησκευτική πίστη οργανώνει την κοινωνία γύρω από θεμελιώδεις ιδέες για την ηθική και την ύπαρξη. Το άρθρο αυτό εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο τα συστήματα οικονομικών πεποιθήσεων λειτουργούν ως θρησκείες. Η οικονομική σκέψη σε διάφορες μορφές (μαρξιστική, κεϋνσιανή, νεοκλασική) είναι γεμάτη από έμμεσο θρησκευτικό νόημα. Αντί για την πίστη σε μια μετά θάνατον ζωή και έναν παράδεισο, η σύγχρονη οικονομική επιστήμη υπόσχεται τον επίγειο παράδεισο με τη μορφή της συνεχούς υλικής προόδου. Οι οπαδοί ανταγωνιστικών οικονομικών ιδεολογιών τις προωθούν συχνά με την ενέργεια θρησκευτικών ζηλωτών. Έτσι, οι σύγχρονες κοινωνίες εξακολουθούν να οργανώνονται γύρω από θρησκευτικές αρχές, αλλά αυτές είναι πλέον κρυμμένες από το οπτικό πεδίο. Αυτό το άρθρο δείχνει πώς η θρησκευτική διάσταση της σύγχρονης λατρείας της οικονομικής προόδου έχει τις ρίζες της στη χριστιανική θεολογία: Ο Καλβινισμός στις Ηνωμένες Πολιτείες και ο Λουθηρανισμός στις σκανδιναβικές χώρες, οι οποίες φημίζονται για τη δική τους μορφή σοσιαλδημοκρατίας. Τις τελευταίες δεκαετίες, η κοσμική πίστη στη θρησκεία της οικονομικής προόδου έχει αρχίσει να κλονίζεται. Οι αποτυχίες της κυρίαρχης οικονομικής επιστήμης να προειδοποιήσει για την επικείμενη κρίση έχουν μειώσει την αξιοπιστία της, ακόμη και μεταξύ των οικονομολόγων. Το πιο σημαντικό είναι ότι η άνοδος του περιβαλλοντισμού ως θρησκείας έχει αυξήσει κατά πολύ τον αριθμό των πολιτών που αμφισβητούν τον στόχο της υλικής προόδου. Η επίθεση στην οικονομική θρησκεία μπορεί επίσης να έχει υπονομεύσει την αξιοπιστία των κυρίαρχων πολιτικών κομμάτων, εξηγώντας εν μέρει το Brexit στην Αγγλία και την εκλογή του Donald Trump στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Μέχρι το θάνατό του στις 15 Δεκεμβρίου 2018, ο Robert Nelson ήταν καθηγητής περιβαλλοντικής πολιτικής στη Σχολή Δημόσιας Πολιτικής του Πανεπιστημίου του Maryland και ανώτερος συνεργάτης του Ανεξάρτητου Ινστιτούτου. Είχε μεγάλη εκτίμηση για τα βιβλία και τα άρθρα που έγραψε στη διαχείριση των φυσικών πόρων, αλλά οι πιο χαρακτηριστικές συνεισφορές του αφορούσαν τη σχέση θρησκείας και οικονομίας. Τα τέσσερα σημαντικότερα βιβλία του για το τελευταίο θέμα είναι τα εξής: 1) Reaching for Heaven on Earth: The Theological Meaning of Economics (Rowman & Littlefield, 1991), 2) Economics as Religion: From Samuelson to Chicago and Beyond (Penn State University Press, 2001), 3) The New Holy Wars: Economic Religion Versus Environmental Religion in Contemporary America (Penn State University Press, 2010), και 4) Lutheranism and the Nordic Spirit of Social Democracy: Μια διαφορετική προτεσταντική ηθική (Aarhus University Press, 2018).
Robert H. Nelson
Εισαγωγή
Μια σημαντική διανοητική τάση του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, η οποία συνεχίζεται τώρα με ακόμη μεγαλύτερο αντίκτυπο στον 21ο αιώνα, είναι η αναγνώριση ότι το φάσμα των σημαντικών θρησκευτικών φαινομένων στον κόσμο εκτείνεται πολύ πέρα από τις παραδοσιακές θρησκείες, όπως ο Χριστιανισμός, ο Ιουδαϊσμός, ο Βουδισμός, το Ισλάμ, ο Ταοϊσμός και άλλες. Ο Paul Tillich, ένας από τους σημαντικότερους θεολόγους του 20ου αιώνα, όρισε τη θρησκεία ευρέως ως ένα σύστημα πεποιθήσεων που ασχολείται με θέματα «υπέρτατου ενδιαφέροντος» (Brown 1965). Ομοίως, ο Max Stackhouse (2007: 7-8), ένας άλλος κορυφαίος Αμερικανός θεολόγος και μαθητής του Tillich, έγραψε:
Paul Tillich
[Η θρησκεία είναι] μια ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία ή «μεταφυσικό ηθικό όραμα» που γίνεται αποδεκτό ως δεσμευτικό, επειδή θεωρείται ότι είναι, από μόνη της, βασικά αληθινό και δίκαιο, ακόμη και αν όλες οι διαστάσεις του δεν μπορούν ούτε να επιβεβαιωθούν ούτε να διαψευστούν οριστικά …. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, κοσμοθεωρίες όπως ένας φιλοσοφικός-ηθικός Κομφουκιανισμός, μια αθεϊστική πνευματικότητα όπως ο Βουδισμός, ή μια κοσμική-ουμανιστική ιδεολογία όπως ο Μαρξισμός … μπορούν ορθά να θεωρηθούν ως θρησκείες. [Εκτός από το ηθικό περιεχόμενο τέτοιων συστημάτων πεποιθήσεων, λειτουργούν επίσης] ως «θρησκείες», διαμορφώνοντας ένα ήθος, ακόμη και αν αντιτίθενται στις θεϊστικές παραδόσεις ή δεν αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους ως θρησκευτικούς. Υπόκεινται επίσης σε θεολογική ανάλυση, διότι περιέχουν αναπόφευκτα ένα «μεταφυσικό-ηθικό όραμα» -μια οντολογία, μια θεωρία της ιστορίας και της ηθικής- που περιλαμβάνει κάποια άποψη της υπερβατικότητας.
Ο Stackhouse (2001) βλέπει έτσι την ανάγκη να επεκταθεί η χρήση των παραδοσιακών θεολογικών μεθόδων ανάλυσης σε κοσμικά συστήματα πεποιθήσεων, όπως τα οικονομικά.
Ο William Grassie, ιδρυτής του Ινστιτούτου Metanexus για τη Θρησκεία και την Επιστήμη, εξήγησε με παρόμοιο τρόπο ότι ορισμένες γνήσιες θρησκείες φτάνουν στο σημείο να αρνούνται τον θρησκευτικό τους χαρακτήρα. Ο Grassie (2008: 130) περιγράφει μια κοινή λατρεία στη σύγχρονη εποχή ενός «Θεού με όποιο όνομα». Κατά ειρωνικό τρόπο, είναι δυνατόν να έχουμε μια «θρησκεία χωρίς θρησκεία». Τελικά, για τον Grassie μια θρησκεία μπορεί να αναγνωριστεί ως τέτοια από το γεγονός ότι «προβάλλει καθολικούς ισχυρισμούς αλήθειας σχετικά με τον θεμελιώδη χαρακτήρα του σύμπαντος στο σύνολό του». Το πλήρες πεδίο της θρησκείας περιλαμβάνει έτσι πολλά «κοσμικά» συστήματα πίστης – «κοσμικές θρησκείες», όπως συχνά αποκαλούνται, που συχνά προβάλλουν ακριβώς τέτοιους ισχυρισμούς.
Αν και δεν είναι θεολόγος, ο διακεκριμένος Αμερικανός νομικός φιλόσοφος Ronald Dworkin έχει επίσης υποστηρίξει αυτή την άποψη. Ο Dworkin (2013: 5) θεωρεί ότι «η επέκταση της επικράτειας της θρησκείας βελτιώνει τη σαφήνεια, καθιστώντας σαφή τη σημασία όσων είναι κοινά σε αυτή την επικράτεια» της θρησκείας σε όλη την πλήρη σύγχρονη ποικιλομορφία της έκφρασής της. Μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για «θρησκευτικό αθεϊσμό» ως γνήσια μορφή της σύγχρονης θρησκείας. Τέτοιες κοσμικές θρησκείες μοιράζονται με την παραδοσιακή θρησκεία την επιδίωξη να διερευνήσουν “πιο θεμελιωδώς το νόημα της ανθρώπινης ζωής και το τι σημαίνει να ζεις καλά”. Ο Dworkin (2013: 9) δηλώνει ότι «οι νέοι θρησκευτικοί πόλεμοι είναι τώρα πραγματικά πολιτιστικοί πόλεμοι», που συχνά περιλαμβάνουν διαφορετικές κοσμικές αντιλήψεις για τη θεμελιώδη ανθρώπινη κατάσταση και τις προοπτικές της.
Ο Άγγλος Αγγλικανός εφημέριος Edward Bailey (1998, 2010, 2012) προτίμησε τον όρο «σιωπηρή θρησκεία» αντί του όρου «κοσμική θρησκεία» (που θεωρούσε οξύμωρο). Το 1995 ίδρυσε το Κέντρο για τη Μελέτη της Σιωπηρής Θρησκείας και της Σύγχρονης Πνευματικότητας, το οποίο το 1998 άρχισε να εκδίδει το επιστημονικό περιοδικό Implicit Religion, αφιερωμένο αποκλειστικά στη μελέτη τέτοιων μορφών μη παραδοσιακής θρησκείας. Ο Bailey (2012: 196) προτείνει ότι η επίτευξη μιας βαθύτερης κατανόησης της εποχής μας απαιτεί να αναγνωρίσουμε τη συχνή παρουσία μεγάλων σιωπηρών στοιχείων που στο παρελθόν «συνήθως αποκαλούσαμε ‘θρησκεία’, ακόμη και όταν [τώρα φαίνονται] να είναι ‘κοσμικά’».
Πολλοί σημερινοί οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι αγνοούν αυτές τις εξελίξεις στη σύγχρονη θρησκεία και τις επιπτώσεις στην επαγγελματική τους θέση και το ρόλο τους στην κοινωνία (Nelson 2001a, Oslington 2000). Το παρόν άρθρο προσπαθεί να καλύψει ορισμένα από τα κενά σε αυτές τις κοσμικές θρησκευτικές γνώσεις.
Μαρξιστική θρησκεία
Karl Marx
Σε ένα πρόσφατο βιβλίο για τον Μαρξ και τον μαρξισμό, η εναρκτήρια πρόταση αναφέρει ότι «ο Καρλ Μαρξ ήταν ο Ιησούς Χριστός του 20ού αιώνα» (Claeys 2018: 1). Αυτός ο χαρακτηρισμός του Μαρξ πιθανόν να αποτελεί έκπληξη για πολλούς οικονομολόγους και κοινωνιολόγους σήμερα. Ο Alasdair MacIntyre (1984: 6), ένας κορυφαίος Αμερικανός φιλόσοφος, ωστόσο, το είπε αυτό, γράφοντας ότι «ο μαρξισμός μοιράζεται σε μεγάλο βαθμό τόσο το περιεχόμενο όσο και τις λειτουργίες του χριστιανισμού ως ερμηνεία της ανθρώπινης ύπαρξης, και το κάνει επειδή είναι ο ιστορικός διάδοχος του χριστιανισμού». Ο MacIntyre απέχει πολύ από το να είναι ο πρώτος που είπε κάτι τέτοιο. Ο Ρώσος θρησκευτικός φιλόσοφος Nicolas Berdyaev ([1931] 1961: 35, 36, 37) έγραψε για τον ρωσικό κομμουνισμό:
Σύμφωνα με τον ρωσικό πνευματικό τύπο, δεν ήταν τόσο τα επιστημονικά όσο τα μεσσιανικά στοιχεία του μαρξισμού που κυριάρχησαν στον ρωσικό κομμουνισμό …. [Τέτοια στοιχεία κηρύσσουν] τη θρησκευτική λατρεία του προλεταριάτου ως τον εκλεκτό λαό του Θεού- θεοποιεί μια κοινωνική συλλογικότητα που καλείται να αντικαταστήσει το Θεό και τον άνθρωπο …. [Ο ρωσικός κομμουνισμός έχει τα δικά του θρησκευτικά] σύμβολα, τις δικές του γιορτές, τις «κόκκινες βαπτίσεις» και τις «κόκκινες κηδείες» του.
Ο Igal Halfin (2000: 14) είναι ένας σύγχρονος ισραηλινός ιστορικός ο οποίος, βασιζόμενος σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα, κατέληξε ομοίως στο συμπέρασμα ότι τα «εσχατολογικά» στοιχεία του πρώιμου ρωσικού κομμουνισμού, δανεισμένα από τον χριστιανισμό, αποτέλεσαν καθοριστικές επιρροές στον καθορισμό των ίδιων των κατηγοριών σκέψης που διαμόρφωσαν την πολιτική και την οικονομία της πρώην Σοβιετικής Ένωσης κατά τις πρώτες δεκαετίες της. Δεν ήταν τα οικονομικά που καθόρισαν τη θρησκεία, όπως πίστευαν ακράδαντα τόσοι πολλοί αφοσιωμένοι μαρξιστές και άλλοι οικονομικοί ντετερμινιστές, αλλά μάλλον το αντίθετο. Κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930, γράφει ο Halfin (2000: 28), τα σοβιετικά πανεπιστήμια λειτουργούσαν ως «ένα μεγάλο εργαστήριο, που σχεδίαζε τεχνικές για την τελειοποίηση της ανθρωπότητας».
Η ζωή στην επαναστατική Ρωσία ήταν παντού μια αντανάκλαση των «μεσσιανικών προσδοκιών», καθώς τα διδάγματα της κομμουνιστικής θρησκείας «διαμόρφωσαν την ταυτότητα του σοβιετικού πολίτη- δεν ανάγκασε απλώς τους προϋπάρχοντες, πλήρως διαμορφωμένους πολίτες να προσαρμοστούν σε μια σοβιετική πραγματικότητα που ήταν κατά κάποιο τρόπο εξωτερική γι’ αυτούς» (Halfin 2000: 37). Αντίθετα, για τους πιστούς κομμουνιστές, ο μαρξισμός αποτελούσε τη βάση για τον ίδιο τον τρόπο κατανόησης της ύπαρξής τους στον κόσμο. Όπως αναφέρει ο Halfin (2000: 39):
Οι μαρξιστές αναμφίβολα θα είχαν αποκηρύξει έννοιες όπως το καλό, το κακό, ο μεσσίας και η σωτηρία ως αβάσιμες θρησκευτικές δεισιδαιμονίες που δεν είχαν καμία σχέση με την επαναστατική εμπειρία. Ωστόσο, αυτές οι έννοιες, μεταφρασμένες σε κοσμικός δείκτης, συνέχισαν να εμψυχώνουν τον κομμουνιστικό λόγο.
Οι περισσότεροι Ρώσοι κομμουνιστές ήταν ωστόσο εντελώς τυφλοί απέναντι στην πραγματικότητα της στενής «συγγένειας» του ρωσικού κομμουνισμού «με τον χριστιανικό μεσσιανισμό». Όπως περιγράφεται από τον Halfin (2000: 40), ωστόσο, οι παραλληλισμοί είναι προφανείς για εμάς σήμερα:
Η μαρξιστική έννοια της παγκόσμιας Ιστορίας εμπνεύστηκε ουσιαστικά από την ιουδαιοχριστιανική παρένθεση του ιστορικού χρόνου μεταξύ της πτώσης του Αδάμ και της Αποκάλυψης. Η Αρχική Απαλλοτρίωση, στην αρχή του χρόνου, αντιπροσώπευε ένα ρήγμα στο διαχρονικό πρωτόγονο κομμουνισμό, ο οποίος αδρανοποιούσε την Ιστορία και έθετε την ανθρωπότητα σε μια πορεία αυτοεξόντωσης. Η Ενιαία Επανάσταση, ένα απότομο και απόλυτο γεγονός, επρόκειτο να επαναφέρει την ανθρωπότητα στον εαυτό της με έναν πύρινο κατακλυσμό, προσδίδοντας στο χρόνο μια ιστορική τελεολογία που έδινε νόημα στα γεγονότα, η μαρξιστική [οικονομική] εσχατολογία περιέγραφε την [ανθρώπινη] ιστορία ως ηθική εξέλιξη από το σκοτάδι της ταξικής κοινωνίας στο φως του κομμουνισμού.
Έτσι, ο μαρξισμός μπορεί να θεωρηθεί όχι μόνο ως μια ισχυρή κοσμική θρησκεία, αλλά και ως μια θρησκεία που βασίζεται σημαντικά στον χριστιανισμό. Όπως θα μπορούσαμε να πούμε, ο μαρξισμός αντικατέστησε τον χριστιανικό Θεό με έναν νέο οικονομικό θεό. Αυτός ο οικονομικός θεός για τους αληθινά πιστούς μαρξιστές θεωρήθηκε ότι είχε τις ίδιες εξουσίες πάνω στις ανθρώπινες υποθέσεις που ο χριστιανισμός απέδιδε επί μακρόν σε έναν υπερφυσικό θεό στους ουρανούς. Όπως εξηγεί έτσι ο Gregory Claeys (2018: 71), ο μαρξισμός ισχυρίζεται ότι για οποιαδήποτε κοινωνία, «πες μου ποιος είναι ο τρόπος παραγωγής της και θα σου πω ποια είναι τα νομικά, θρησκευτικά και φιλοσοφικά της συστήματα, ακόμα και τι σκέφτεται». Αυτός ο παντοδύναμος μαρξιστικός οικονομικός θεός, εξάλλου, προδικάζει την ιστορία και εγγυάται, μετά από έναν τελικό αποκαλυπτικό αγώνα -μια μαρξιστική εκκοσμίκευση του βιβλίου της Αποκάλυψης της Καινής Διαθήκης- την επίτευξη ενός νέου ουρανού στη γη (Nelson 1991). Σύμφωνα με τον Μαρξ, η ταξική πάλη για την υπεραξία, ως η κινητήρια δύναμη της ιστορίας, οδηγεί σε μια κατάσταση βαθιάς ανθρώπινης «αλλοτρίωσης». Ο φιλόσοφος Isaiah Berlin ([1939] 1963: 113) εξηγεί ότι η μαρξιστική έννοια της αλλοτρίωσης προέρχεται από αυτό που «ο Λούθηρος και μια προγενέστερη χριστιανική παράδοση αποκαλούσαν το αέναο αυτοδιαζύγιο των ανθρώπων από την ενότητα με τη φύση, μεταξύ τους, με τον Θεό». Η αλλοτρίωση είναι επομένως η μαρξιστική εκκοσμίκευση του προπατορικού αμαρτήματος. Αντί να είναι μια εντελώς αρνητική δύναμη, ο καπιταλισμός, κατά τη σκέψη του Μαρξ, άνοιξε το δρόμο για μια εκρηκτική πρόοδο στην ανθρώπινη οικονομική παραγωγικότητα. Πράγματι, όπως πιστεύει ο Μαρξ, οι ανθρώπινες παραγωγικές ικανότητες θα είναι σύντομα τόσο μεγάλες, ώστε θα είναι εφικτή η ανθρώπινη κατάσταση πλήρους υλικής αφθονίας.
Αυτή η επαναστατική οικονομική ανάπτυξη θα καταστήσει δυνατή την κατάργηση της υλικής βάσης των μακροχρόνιων αγώνων μεταξύ των οικονομικών τάξεων, φέρνοντας το τέλος της ιστορίας και κάθε περαιτέρω ανάγκη για τα δίδυμα καταναγκαστικά δεινά της κυβέρνησης και της ιδιοκτησίας. Όπως γράφει ο Cropsey (1981: 778), ο Μαρξ δεν έχει καμιά αμφιβολία ότι «αν οι άνθρωποι χωρίζονται από την έλλειψη, θα ενωθούν από την αφθονία», η οποία «θα επιφέρει την πλήρη τελειοποίηση της ανθρώπινης φύσης και την υπέρβαση της παραγωγής για ανταλλαγή». Όπως οραματίζεται η πορεία της στη μοναδικά μαρξιστική ερμηνεία της οικονομικής ιστορίας, η οικονομική πρόοδος θα σώσει έτσι τον κόσμο. Όπως είπε ο Tillich (1967: 476) στο αριστοτεχνικό του έργο A History of Christian Thought, ως θέμα αντικειμενικής ιστορικής επιρροής, ο Καρλ Μαρξήταν «ο πιο επιτυχημένος από όλους τους θεολόγους μετά την [προτεσταντική] Μεταρρύθμιση».
Κεϋνσιανή θρησκεία
John Maynard Keynes
Ο John Maynard Keynes χρησιμοποίησε ένα λιγότερο προφητικό λογοτεχνικό ύφος, αλλά κατά τα άλλα προσέφερε κάποιες εκπληκτικά εσχατολογικές απόψεις, ιδίως στο γνωστό δοκίμιό του «Οικονομικές δυνατότητες για τα εγγόνια μας». Για το λόγο αυτό, ο Robert Skidelsky (1995) χαρακτήρισε τον Keynes «σωτήρα» στον τίτλο ενός τόμου της τρίτομης βιογραφίας του. Ο Keynes ([1930] 1963: 368-372) έγραψε ότι η ραγδαία σύγχρονη οικονομική πρόοδος σύντομα «θα μας οδηγήσει από το τούνελ της οικονομικής αναγκαιότητας στο φως της ημέρας». Όλα αυτά θα συμβούν, εξηγεί, ως αποτέλεσμα «της μεγαλύτερης αλλαγής που έχει συμβεί ποτέ στο υλικό περιβάλλον για τα ανθρώπινα όντα συνολικά». Αφού συμβεί αυτό, και αφού απαλλαγούμε από τις διαφθαρμένες πιέσεις της οικονομικής ανέχειας, θα είμαστε επιτέλους «σε θέση να απαλλαγούμε από πολλές από τις ψευδο-ηθικές αρχές που μας έχουν καταδυναστεύσει» και έχουν βλάψει τόσες πολλές ζωές σε όλη την ανθρώπινη ιστορία. Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Kenneth Hoover (2003: 84) σχολιάζει ότι σε αυτό το δοκίμιο ο Keynes «ακουγόταν αξιοσημείωτα σαν τον Μαρξ».
Αν και συμφωνούσε με τον Μαρξ ότι η οικονομική πρόοδος και η άφιξη της πλήρους αφθονίας θα μεταμόρφωνε τον κόσμο, ο Keynes διέφερε ριζικά -και με τεράστιες πρακτικές συνέπειες- από τον Μαρξ.
Αντί για μια εργατική επανάσταση που ο Μαρξ πίστευε ότι θα έβαζε τέλος στο καπιταλιστικό σύστημα και θα εγκαινίαζε μια σοσιαλιστική τάξη, ο Keynes προφήτευσε μια σταδιακή και επαυξητική πορεία οικονομικής προόδου που θα συνέβαινε μέσω της λειτουργίας μιας ανταγωνιστικής αγοράς, η οποία θα επιβλεπόταν από μια δημοκρατική μορφή κυβέρνησης. Ο Keynes θα διατηρούσε έτσι μια ανθρώπινη μορφή καπιταλισμού, αλλά αυτό θα ήταν απαραίτητο μόνο βραχυπρόθεσμα, ίσως όχι περισσότερο από 100 χρόνια. Ο κεϋνσιανισμός θα βασιζόταν στην εφαρμογή της τεχνικής οικονομικής γνώσης για τη χειραγώγηση των οικονομικών νόμων του ανταγωνισμού της αγοράς για τη μέγιστη οικονομική πρόοδο, συμπεριλαμβανομένης της μακροοικονομικής σταθεροποίησης της παραγωγής, της απασχόλησης και των τιμών. Το σχέδιο ζωής του Keynes ως οικονομολόγος -παρά τη συχνή εμφάνιση εξωτερικού κυνισμού- ήταν να συμβάλει στην «προσπάθεια να αντικατασταθεί ο χριστιανισμός με μια κοσμική ηθική που θα βασιζόταν σε ένα είδος διανοητικού ανθρωπισμού που θα ήταν ρεαλιστικός και προοδευτικός, ρομαντικός και ιδεαλιστικός» (Hoover 2003: 11).
Το αποτέλεσμα θα ήταν η θρησκεία του κεϋνσιανισμού. Ορισμένα από τα στοιχεία της διακηρύχθηκαν ρητά από τους αληθινούς πιστούς του Κεϋνσιανού, αλλά ορισμένα βασικά μέρη της -όπως η πίστη στην ανθρώπινη σωτηρία μέσω της οικονομικής προόδου- παρέμειναν συνήθως σιωπηρά, παρά το γεγονός ότι ο Keynes είχε τουλάχιστον μία φορά διακηρύξει ρητά αυτό το δόγμα της πίστης. Είναι χαρακτηριστικό της θρησκείας ότι ορισμένα κρίσιμα στοιχεία θεωρούνται τόσο αυτονόητα που υπόκεινται σε λίγες ρητές αμφισβητήσεις ή ακόμη και σε πλήρη συνειδητή αναγνώριση. Ο οικονομολόγος Albert Hirschman (1988: 6) έγραψε ότι ο Keynes στις δεκαετίες του 1940 και του 1950 είχε «μια ομάδα εξαιρετικά αφοσιωμένων οπαδών» που λειτουργούσε ως «μια ομάδα μυημένων και αφοσιωμένων σαν σέκτα». Βρίσκονταν στη μέγγενη «ενός αναζωογονητικού αισθήματος ότι κατέχουν το κλειδί της αλήθειας» καθώς πολεμούσαν «τα σκοτεινά συμφέροντα». Ο κεϋνσιανισμός προσέφερε έναν «ελκυστικό ‘τρίτο δρόμο’ που θα μπορούσε να ανταγωνιστεί τις διάφορες φασιστικές και μαρξιστικές δοξασίες» που είχαν πρόσφατα δημιουργήσει τέτοια φρίκη. Έτσι, οι νέοι κεϋνσιανοί ιεραπόστολοι κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες, όπως είπε ο Hirschman (1988: 6), για να «διαδώσουν το μήνυμα» και «να κηρύξουν το ευαγγέλιό τους σε μια ποικιλία ακόμη μη προσηλυτισμένων ιθαγενών» -όχι μόνο στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Richard Ely στα τέλη του 19ουαιώνα υπήρξε ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος του Κοινωνικού Ευαγγελίου. Ήταν επίσης οικονομολόγος που διαδραμάτισε εξέχοντα ρόλο στην ίδρυση της Αμερικανικής Οικονομικής Ένωσης το 1885 και δραστηριοποιήθηκε στα αμερικανικά επαγγελματικά οικονομικά για αρκετές δεκαετίες στη συνέχεια. Αργότερα ο Ely έπαιξε επίσης κύριο ρόλο στην ίδρυση του Αμερικανικού Ινστιτούτου Χριστιανικής Κοινωνιολογίας, καθώς τα οικονομικά και η κοινωνιολογία εκείνη την εποχή ήταν πολύ πιο στενά συνδεδεμένα από ό,τι σήμερα (Vidich και Lyman 1985). Ο Ely (1889: 73) έβλεπε το νέο αμερικανικό επάγγελμα του οικονομολόγου να παρέχει μια πρακτική βάση ειδικών γνώσεων για να στηρίξει «μια αδιάκοπη επίθεση σε κάθε λανθασμένο θεσμό, μέχρις ότου η γη γίνει μια νέα γη και όλες οι πόλεις της πόλεις του Θεού». Αυτή η οικονομική και κοινωνιολογική πίστη στις λυτρωτικές δυνάμεις της οικονομικής προόδου, που αρχικά είχε διακηρυχθεί στο πλαίσιο του χριστιανισμού, εκκοσμικεύτηκε από το 1890 έως το 1920 από το αμερικανικό προοδευτικό κίνημα. Οι προοδευτικοί προώθησαν αυτό που έχει συνήθως περιγραφεί από τους ιστορικούς ως «ευαγγέλιο της αποτελεσματικότητας» – που ισοδυναμεί με μια εκκοσμικευμένη «Τρίτη Μεγάλη Αφύπνιση» στην αμερικανική ιστορία (Fogel 2000: 137, Bernstein 2001).
Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Dwight Waldo ([1948] 1984: 19-29) έγραψε σχετικά με την προοδευτική εποχή:
Είναι όμως εκπληκτικό το τι θέση κυριαρχίας πήρε η «αποτελεσματικότητα», πώς αυξήθηκε μέχρι να αφομοιώσει ή να επισκιάσει άλλες αξίες, πώς οι άνθρωποι και τα γεγονότα υποβαθμίστηκαν ή εξυψώθηκαν σύμφωνα με τις επιταγές της.
Η μεγιστοποίηση της οικονομικής αποδοτικότητας είχε τόσο θεμελιώδη σημασία για τους Αμερικανούς προοδευτικούς, επειδή η αυξημένη αποδοτικότητα (ή παραγωγικότητα) ήταν απαραίτητη για την επίτευξη ταχείας οικονομικής προόδου – και κατ’ επέκταση για τη μακροπρόθεσμη κατάργηση της οικονομικής στενότητας και την επίτευξη ενός νέου επίγειου παραδείσου. Μέχρι σήμερα, η «αποδοτικότητα» και η «αναποτελεσματικότητα» για πολλούς οικονομολόγους εξακολουθούν να αποτελούν ηθικούς χαρακτηρισμούς που παρέχουν κοσμικά ισοδύναμα του καλού και του κακού (Sedlacek 2011). Ο οικονομολόγος του Χάρβαρντ Benjamin Friedman είναι ασυνήθιστος μεταξύ των σύγχρονων οικονομολόγων, καθώς αναγνωρίζει ρητά το μεγάλο ηθικό υπόβαθρο των οικονομικών. Στο βιβλίο του The Moral Consequences of Economic Growth, ο Friedman (2005: 12) γράφει ότι υπάρχει μια ισχυρή «σύνδεση μεταξύ της οικονομικής προόδου και της ηθικής προόδου». Ο Benjamin Friedman (2005: 14) αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι η διατήρηση ενός γρήγορου ρυθμού οικονομικής προόδου πρέπει συνήθως να ξεπεράσει ένα μεγάλο εμπόδιο:
Οι ποιοτικές αλλαγές που συνοδεύουν την οικονομική ανάπτυξη -συμπεριλαμβανομένων των αλλαγών στις εργασιακές ρυθμίσεις, στις δομές εξουσίας, στη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον- έχουν σχεδόν πάντα προκαλέσει αντίσταση.
Οι ταχείες οικονομικές αλλαγές δημιουργούν πολλούς μεγάλους βραχυπρόθεσμους χαμένους, και η αντίσταση που προκύπτει δεν θα ξεπεραστεί απλώς με την επισήμανση των συνολικών υλικών κερδών για την κοινωνία που αναμένονται μακροπρόθεσμα. Αντίθετα, πρέπει να υποστηριχθεί ένα στοιχείο υπερβατικότητας προκειμένου να πεισθεί επιτυχώς μια κοινωνία ότι «το τίμημα της προόδου» αξίζει τις μεγάλες διαταραχές του γρήγορου κοινωνικού μετασχηματισμού. Οι περισσότερες κοινωνίες ιστορικά έχουν πει όχι, μια τόσο ριζική κοινωνική αλλαγή δεν αξίζει τον κόπο. Αν πρόκειται να επικρατήσουν στον ιερατικό τους ρόλο, οι οικονομολόγοι πρέπει επομένως να αποκτήσουν μεγαλύτερη επίγνωση και καλύτερη ικανότητα στο να προβάλλουν την υπόθεση ότι, όπως γράφει ο Benjamin Friedman (2005: 14), «η οικονομική ανάπτυξη … είναι πολύτιμη όχι μόνο για την υλική μας βελτίωση αλλά και για το πώς επηρεάζει τις κοινωνικές μας συμπεριφορές και τους πολιτικούς μας θεσμούς – με άλλα λόγια, τον ηθικό χαρακτήρα της κοινωνίας μας», ο οποίος περιλαμβάνει θεμελιώδη ζητήματα όπως «το άνοιγμα, η ανεκτικότητα και η δημοκρατία». Αν κάνουμε αρκετή υπομονή, η οικονομική πρόοδος μπορεί αρκετά σύντομα να φέρει το εκκοσμικευμένο αντίστοιχο ενός χριστιανικού επίγειου παραδείσου.
Ο Benjamin Friedman δεν χρησιμοποιεί τον όρο «οικονομική θρησκεία» και ο ίδιος δεν υπόσχεται έναν επίγειο παράδεισο, αλλά ουσιαστικά ακολουθεί τον δρόμο του Keynes υποστηρίζοντας ότι η πορεία της διαρκούς υλικής προόδου μακροπρόθεσμα θα μεταμορφώσει την ανθρώπινη κατάσταση προς το καλύτερο. Αν και πολλοί σύγχρονοι οικονομολόγοι συμμερίζονται αυτή την πεποίθηση, λίγοι από αυτούς είναι πρόθυμοι να τη διατυπώσουν τόσο ρητά. Οι οικονομολόγοι εξακολουθούν συχνά να υποστηρίζουν ότι τα οικονομικά πρέπει να χρησιμοποιούν τις μεθόδους των φυσικών επιστημών και να είναι «ουδέτερα ως προς την αξία», παρά τον προφανώς φανταστικό χαρακτήρα αυτού του χαρακτηρισμού του επιστημονικού κλάδου. Ως εκ τούτου, για πολλούς οικονομολόγους σήμερα, τα ηθικά στοιχεία της οικονομικής θρησκείας τους παραμένουν μη αναγνωρισμένα μέρη αυτού που ο Bailey (2010, 2012) αποκάλεσε «σιωπηρή θρησκεία». Ιστορικά, ο μαρξισμός, ο κεϋνσιανισμός και το αμερικανικό ευαγγέλιο της αποτελεσματικότητας ήταν όλα δηλώσεις – θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν μεμονωμένες «ομολογίες» – μιας συνολικής «οικονομικής θρησκείας». Το καθοριστικό χαρακτηριστικό όλων αυτών των κλάδων της οικονομικής θρησκείας είναι επομένως η κοινή πεποίθηση ότι η οικονομική πρόοδος μπορεί να σώσει τον κόσμο. Αν και συμφωνούν σε αυτό, οι οικονομικές θρησκείες, ωστόσο, συχνά διαφέρουν ριζικά ως προς το πώς ακριβώς πρέπει να μοιάζει η πορεία της οικονομικής προόδου και πώς μπορεί να επιτευχθεί καλύτερα η πρόοδος. Πράγματι, οι διαφορές τους μπορούσαν να είναι τόσο μεγάλες που μερικές φορές προκαλούσαν πολέμους και άλλες μορφές φυσικής βίας. Και από αυτή την άποψη, η οικονομική θρησκεία ακολούθησε και πάλι ευτυχώς την ιστορική πορεία του Χριστιανισμού.
Μια οικονομική θεολογία της αμαρτίας
Ιωάννης Καλβίνος
Είναι αρκετά εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι η απληστία, το ψέμα, η εξαπάτηση και η δολοφονία εξακολουθούν να κυριαρχούν στον κόσμο σήμερα. Ο Μαρτίνος Λούθηρος ή ο Ιωάννης Καλβίνος θα θεωρούσαν αυτή τη συμπεριφορά ως απόδειξη της διάχυτα διεφθαρμένης κατάστασης της ανθρώπινης ύπαρξης. Η εκτεταμένη παρουσία τέτοιων μορφών ανθρώπινης κακής συμπεριφοράς εξηγούνταν παραδοσιακά στον Χριστιανισμό ως συνέπεια του προπατορικού αμαρτήματος στον Κήπο της Εδέμ. Όπως εξηγεί ο οικονομικός ιστορικός Niall Kishtainy (2017: 13), οι σημαντικότερες συνέπειες ήταν οικονομικές. Στην αρχή στον Κήπο, «η ζωή ήταν εύκολη για τον Αδάμ και την Εύα. Έπιναν από ένα ποτάμι και έτρωγαν φρούτα από τα δέντρα … και δεν χρειάστηκε να κάνουν πολλά»για να τα έχουν όλα αυτά. Αλλά αφού δεν υπάκουσαν τον Θεό, Εκείνος αποφάσισε ότι στο εξής «με τον ιδρώτα του προσώπου σας θα τρώτε την τροφή σας». Τα ανθρώπινα όντα έπεσαν «από μια ζωή αφθονίας … σε μια ζωή έλλειψης». Για έναν χριστιανό που παίρνει στα σοβαρά τη βιβλική αφήγηση, η πτώση στον Κήπο είναι το εναρκτήριο γεγονός της οικονομικής ιστορίας.
Μέχρι πολύ πρόσφατα, στο πλαίσιο της ανθρώπινης ιστορίας, δεν φαινόταν να υπάρχει κάποια προοπτική να τελειώσει σύντομα η αρχική τιμωρία του Θεού. Η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπινων όντων ζούσε πάντοτε σε μεγάλη φτώχεια και φαινόταν ότι -τουλάχιστον μέχρι να έρθει μια μέρα ο Θεός στη γη- θα ζούσαν πάντοτε ζωές οικονομικής απελπισίας και συνακόλουθου πόνου και δυστυχίας. Αλλά η σύγχρονη εποχή, από τον 17ο αιώνα και μετά, άνοιξε μια ριζικά νέα δυνατότητα. Ίσως ο Θεός λειτουργεί με μυστηριώδεις τρόπους- ίσως η μελλοντική οικονομική πρόοδος να επέτρεπε στα ανθρώπινα όντα να ξεφύγουν τελικά από την αρχική θεϊκή τιμωρία. Βιβλικά, αυτό είχε από καιρό ειπωθεί ότι ήταν η σημασία του Ιησού Χριστού, αλλά στη δική του εποχή, ο Ιησούς είχε πει ότι υποτίθεται ότι θα συνέβαινε στους επόμενους αιώνες (ή και νωρίτερα). Φαινόταν να χρειάζεται πολύς χρόνος- ίσως ο Θεός είχε πρόσθετα σχέδια.
Η σωτηρία του κόσμου μέσω της λειτουργίας της οικονομικής προόδου άρχισε να φαίνεται πιθανή στην Ολλανδία τον 17ο αιώνα και στη συνέχεια εμφανίστηκαν ακόμη πιο ελπιδοφόρα σημάδια στην Αγγλία τον 18ο αιώνα (Mokyr 2012). Ο 19ος αιώνας θα έβλεπε μια ολοκληρωμένη βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία που θα βασιζόταν στη φθηνή παραγωγή ενέργειας, στον ηλεκτρισμό και σε άλλα τεχνολογικά θαύματα. Στη συνέχεια, άλλες οικονομικές εξελίξεις θα εξαπλωθούν σταδιακά σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα, παραδόξως, στα ανεπτυγμένα έθνη του κόσμου ο μέσος όρος των ανθρώπων ζούσε -από άποψη τροφίμων, επικοινωνιών, μεταφορών, ιατρικής περίθαλψης και άλλων υλικών συνθηκών- σε ένα βιοτικό επίπεδο πολύ υψηλότερο από εκείνο μιας βασιλικής οικογένειας 300 χρόνια νωρίτερα (McCloskey 2016: xviii). Σε σχέση με τις προηγούμενες ανθρώπινες ελπίδες, ήταν ουσιαστικά ένα θαύμα επί της γης.
Η οικονομική θρησκεία θα μπορούσε να προσαρμοστεί -αν και κάπως αδέξια- σε ένα χριστιανικό πλαίσιο, όπως στο κίνημα του Κοινωνικού Ευαγγελίου στις Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Αλλά οι επιστημονικές και άλλες ανακαλύψεις της σύγχρονης εποχής υπονόμευαν συνολικά τη χριστιανική πίστη για πολλούς ανθρώπους. Η ίδια η ιδέα ενός προπατορικού αμαρτήματος σε έναν κήπο φαινόταν όλο και περισσότερο μυθολογική. Ο δαρβινισμός για πολλούς ανθρώπους ήταν το τελικό θανατηφόρο χτύπημα. Αυτό έθεσε ένα θεμελιώδες νέο ερώτημα για πολλούς ανθρώπους της σύγχρονης εποχής: Πώς, λοιπόν, θα μπορούσε να εξηγηθεί η προφανής συνεχιζόμενη μεγάλη παρουσία πολύ κακής συμπεριφοράς στις ανθρώπινες υποθέσεις – το «κακό», για να το θέσουμε σε πιο παραδοσιακή γλώσσα – με κοσμικούς όρους, διαχωρισμένους από τη γλώσσα του Χριστιανισμού και άλλων παραδοσιακών θρησκειών.
Από τον Διαφωτισμό και μετά, η επιστήμη θεωρήθηκε όλο και περισσότερο ως μια πολύ πιο αξιόπιστη πηγή των αληθειών του κόσμου από τις παραδοσιακές χριστιανικές διδασκαλίες που λέγεται ότι έχουν ληφθεί από τον Θεό. Επομένως, μια νέα διαφωτιστική εξήγηση για την αμαρτία θα έπρεπε να βασίζεται στην επιστήμη. Η ανάπτυξη μιας τέτοιας κοσμικής θεολογίας ξεκίνησε με την ευρέως διαδεδομένη κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού παραδοχή ότι τα ανθρώπινα όντα διαμορφώνονται, όχι από τον Θεό, αλλά από το περιβάλλον τους, το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον. Από αυτή την άποψη, η αμαρτία ή το κακό δεν προκύπτει από ένα μυθικό γεγονός σε έναν κήπο- αντίθετα, το κακό περιβάλλον προκαλεί τους ανθρώπους να ενεργούν με κακό τρόπο.
Όπως πίστεψε μεγάλος αριθμός ανθρώπων κατά τον Διαφωτισμό και τους επόμενους δύο αιώνες, το υλικό περιβάλλον είναι ο αποφασιστικός ή ο μόνος παράγοντας που ελέγχει τη συμπεριφορά του ανθρώπου. Αυτό συνεπαγόταν ότι, αν μπορούσε τώρα να σημειωθεί επαρκής οικονομική πρόοδος στην εξάλειψη της υλικής στενότητας, η ιστορική διαφθοροποιός επιρροή της βαθιάς φτώχειας και άλλων υλικών στερήσεων θα μπορούσε να μειωθεί ριζικά -και τελικά να εξαλειφθεί από τον κόσμο (Nelson 2004a). Μια τέτοια πορεία ανθρώπινης σωτηρίας θα μπορούσε να συμβεί, επιπλέον, μόνο με ανθρώπινες ενέργειες. Τα ανθρώπινα όντα θα απελευθερώνονταν από κάθε εξάρτηση από τις απρόβλεπτες ενέργειες ενός χριστιανικού Θεού που, όπως είπαν κορυφαίες θρησκευτικές προσωπικότητες του παρελθόντος, όπως ο Μαρτίνος Λούθηρος και ο Ιωάννης Καλβίνος, έχει προορίσει μόνο μια μειοψηφία για τη σωτηρία. Ως θρησκεία αυτού του κόσμου, η οικονομική πρόοδος ομολογουμένως δεν υπόσχονταν ατομικά έναν παράδεισο στο εφεξής, αλλά κάθε άτομο θα μπορούσε να έχει αιώνια ζωή μέσω του ρόλου του στην ιστορία που έφερνε έναν μελλοντικό παράδεισο στη γη για όλους. Κάποιοι θα μπορούσαν να πουν ότι αυτό είναι ένα χλωμό υποκατάστατο για μια προσωπική θέση σε έναν παράδεισο στη συνέχεια, αλλά συχνά ήταν ικανό να παρακινήσει μια ένταση θρησκευτικής δέσμευσης που είναι συγκρίσιμη με εκείνη των ιστορικών χριστιανών αληθινών πιστών.
Βεβαίως, δεν είναι όλες οι σημαντικότερες σύγχρονες κοσμικές θρησκείες οικονομικές θρησκείες (Milbank 2006). Οι αποφασιστικές ενέργειες στον φροϋδισμό συμβαίνουν σε αγώνες μεταξύ των διαφόρων τμημάτων του ανθρώπινου νου- αυτοί οι εσωτερικοί νοητικοί «ταξικοί αγώνες» μπορούν να θεωρηθούν ως ένας μαρξισμός του νου (Nelson 1991: 150-161). Ο εθνικοσοσιαλισμός στη Γερμανία ήταν εξ ολοκλήρου υλιστικός, αλλά ήταν η δαρβινιστική εξελικτική βιολογία, όχι η οικονομία, που υποτίθεται ότι έδειχνε τον επιστημονικό δρόμο προς έναν νέο επίγειο παράδεισο, με το ναζιστικό Τρίτο Ράιχ των 1.000 ετών να αντικαθιστά τη χριστιανική χιλιετία (Redles 2005, Bucher 2011). Αλλά αυτά ήταν εξαιρέσεις- τα συστήματα πεποιθήσεων που έκαναν τα περισσότερα για να διαμορφώσουν τη σύγχρονη εποχή, που χρονολογείται περίπου από το 1700 έως το 2000, ήταν οικονομικές θρησκείες.
Ο Βρετανός πολιτικός φιλόσοφος John Gray (2004: 12) εξετάζει τις χριστιανικές ρίζες της σύγχρονης αντίληψης για την πρόοδο:
[Τα πολλά σύγχρονα] σχέδια της καθολικής χειραφέτησης είναι γήινοι όροι της χριστιανικής υπόσχεσης της σωτηρίας… Η ιδέα της προόδου [που είναι κεντρική στην κοσμική θρησκεία] είναι μια κοσμική εκδοχή της χριστιανικής εσχατολογίας. Στον χριστιανισμό, η ιστορία δεν μπορεί να είναι παράλογη: είναι ένα ηθικό δράμα, που αρχίζει με την εξέγερση εναντίον του Θεού και τελειώνει με τη Δευτέρα Παρουσία. Οι χριστιανοί σκέφτονται επομένως τη σωτηρία ως ιστορικό γεγονός.
Αυτό έρχεται σε αντίθεση, για παράδειγμα, με «τους Ινδουιστές και τους Βουδιστές, [για τους οποίους] αυτή [η σωτηρία] σημαίνει απελευθέρωση από τον χρόνο» (Gray (2004: 11). Όπως πολλοί σχολιαστές της εποχής μας, ωστόσο, ο Gray δεν αναγνωρίζει ρητά ότι υπάρχει μια οικονομική θεολογία πίσω από την υποτιθέμενη ικανότητα της προόδου να σώσει τον κόσμο. Δεν είναι απλώς η «πρόοδος» γενικά, αλλά ειδικά η οικονομική πρόοδος που θα καταργήσει την οικονομική στενότητα στη γη και έτσι θα τερματίσει την προηγούμενη τρομερή υλική στέρηση που υπήρξε η πραγματική αρχική πηγή της ανθρώπινης αμαρτωλότητας.
Στη δημόσια ζωή σήμερα, ο πρωταγωνιστικός ρόλος που διαδραματίζουν τα οικονομικά μεταξύ των κοινωνικών επιστημών οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στη συνεχιζόμενη ισχυρή αμερικανική πίστη -αν και κυρίως σιωπηρή για πολλούς Αμερικανούς- στη δύναμη της οικονομικής προόδου να σώσει τον κόσμο. Αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τους υψηλούς πανεπιστημιακούς μισθούς, την κατάληψη υψηλών θέσεων στην κυβέρνηση και τη διακεκριμένη μεταχείριση που απονέμουν συνήθως τα μέσα ενημέρωσης στους κορυφαίους επαγγελματίες της οικονομίας. Ωστόσο, λίγοι από αυτούς τους οικονομολόγους γνωρίζουν πολλά για τη σημασία της αμερικανικής πίστης στην οικονομική πρόοδο στη διατήρηση της δικής τους υψηλής κοινωνικής θέσης. Πράγματι, επιδιώκοντας περαιτέρω τον στόχο της να μιμηθεί τη φυσική, η επαγγελματική οικονομική επιστήμη σήμερα έχει ουσιαστικά εγκαταλείψει τη μελέτη της ιστορίας της οικονομικής σκέψης, όπως ακριβώς δεν διδάσκεται η ιστορία της φυσικής στα τμήματα φυσικής.
Οι αμερικανικές σχολές θεολογίας δεν είναι πολύ καλύτερες, καθώς δείχνουν επίσης ελάχιστο ενδιαφέρον για την οικονομική θρησκεία, αγνοώντας έτσι την πιο ισχυρή θρησκευτική δύναμη της σύγχρονης εποχής. Αν ένας φοιτητής σε ένα τυπικό αμερικανικό πανεπιστήμιο θέλει να μάθει περισσότερα για την οικονομική θρησκεία, θα πρέπει να την αναζητήσει με διαφορετικό όνομα στο τμήμα ιστορίας ή σε ένα τμήμα κοινωνικών επιστημών διαφορετικό από τα οικονομικά. Πράγματι, μια πρόταση για τη διδασκαλία ενός μαθήματος οικονομικής θρησκείας σε ένα αμερικανικό οικονομικό τμήμα σήμερα θα θεωρούνταν στην καλύτερη περίπτωση επιπόλαιη.
Ιερός καπιταλισμός;
Ο «καπιταλισμός» έχει επίσης περιγραφεί ως θρησκεία. Ήδη από το 1921, ο Walter Benjamin διακήρυξε ότι «πρέπει να δούμε τον καπιταλισμό ως θρησκεία» – μια τρομερή θρησκεία κατά την άποψή του (παρατίθεται στο Lowy 2009: 61).1 Ο Αμερικανός δημοσιογράφος Bill Moyers -ο οποίος στα πρώτα του χρόνια ήταν βαπτιστής πάστορας και στη συνέχεια έγινε κορυφαίο στέλεχος της κυβέρνησης Lyndon Johnson στο Λευκό Οίκο της δεκαετίας του 1960-πρόσφατα προσέφερε επίσης μια αρνητική άποψη. Ο Moyers (2016) έγραψε:
Η «θλιβερή επιστήμη των οικονομικών» έγινε ένα θαύμα πίστης. Η Γουόλ Στριτ έλαμπε ως η νέα γη της επαγγελίας, ενώ λίγοι παρατήρησαν ότι οι άγγελοι που χόρευαν στην κεφαλή μιας καρφίτσας ήταν στην πραγματικότητα μάγοι με ΜΒΑ που έκαναν βουντού.
Ο Moyers (2016) αναφέρει ότι το 2009, εν μέσω της Μεγάλης Ύφεσης:
Ένας από τους αρχιερείς αυτής της πίστης, ο Lloyd Blankfein, Διευθύνων Σύμβουλος της Goldman Sachs, κοιτάζοντας με θαυμασμό όλα αυτά που είχε δημιουργήσει η εταιρεία του, τα ανακήρυξε «έργο του Θεού».
Ως παράδειγμα ενός σημερινού αληθινού πιστού στην καπιταλιστική θρησκεία, ο Moyers (2016) προσφέρει έναν σούπερ σταρ της Wall Street, τον Ray Dalio -που αξίζει περισσότερα από 10 δισεκατομμύρια δολάρια σήμερα- ο οποίος διαφημίζει δημόσια τη «φιλοσοφία» του, όπως τη χαρακτηρίζει ο Moyers, να “είναι μια ύαινα”. Όπως εξηγεί ο Dalio (αναφέρεται στο Moyers 2016) τον τρόπο σκέψης του:
[Ό]ταν μια αγέλη υαινών σκοτώνει ένα νεαρό γκνου, είναι αυτό καλό ή κακό; Εκ πρώτης όψεως, αυτό φαίνεται τρομερό- το φτωχό γκνου υποφέρει και πεθαίνει. Κάποιοι άνθρωποι θα μπορούσαν ακόμη και να πουν ότι οι ύαινες είναι κακές. Ωστόσο, αυτού του είδους η φαινομενικά κακή συμπεριφορά υπάρχει σε όλη τη φύση … [Είναι] καλή τόσο για τις ύαινες, οι οποίες λειτουργούν με γνώμονα το προσωπικό τους συμφέρον, όσο και για τα συμφέροντα του ευρύτερου συστήματος, το οποίο περιλαμβάνει το γκνου, επειδή η θανάτωση και η κατανάλωση του γκνου προωθεί την εξέλιξη, δηλαδή τη φυσική διαδικασία βελτίωσης [του βιολογικού κόσμου].
Με αυτή τη λογική, η αρνητική αξιολόγηση των υαινών αντανακλά την αποτυχία της επιστημονικής κατανόησης. Αντίστοιχα, ο Dalio (2017) πιστεύει ότι η οικονομική συνεργασία σε ένα καπιταλιστικό σύστημα μπορεί να είναι έντονη και να υπάρχουν πολλοί μεμονωμένοι μεγάλοι χαμένοι (όπως τα γκνου), αλλά το συνολικό αποτέλεσμα είναι συντριπτικά προς το μακροπρόθεσμο όφελος της ευρύτερης ανθρώπινης κοινωνίας. Ο Dalio είναι σύγχρονος οπαδός μιας ακόμη οικονομικής θρησκείας, αυτής του κοινωνικού δαρβινισμού, όπως κηρύχθηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα από τον Herbert Spencer στην Αγγλία και τον καθηγητή του Γέιλ William Graham Sumner στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο ιστορικός Richard Hofstadter ([1944] 1955: 44, 49) έγραψε ότι Αμερικανοί βιομήχανοι όπως ο Andrew Carnegie και ο John D. Rockefeller βρήκαν τον Spencer «σύμφωνο με τη σκέψη τους». Το ίδιο το πλαίσιο της σκέψης του «έμοιαζε να απεικονίζει τις συνθήκες της ύπαρξής τους»- στο πρόσωπο του Spencer βρήκαν κάποιον που ευλογούσε «τις προοπτικές ενός επιχειρηματικού πολιτισμού». Το 1905, στην υπόθεση Lochner κατά Νέας Υόρκης, ο δικαστής του Ανώτατου Δικαστηρίου Oliver Wendell Holmes θεώρησε απαραίτητο να υπενθυμίσει στους συναδέλφους του ότι το Δικαστήριο δεν υπήρχε για να προωθεί την οικονομική φιλοσοφία του Herbert Spencer.
Η ακριβής πορεία της οικονομικής προόδου του Spencer ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη του Μαρξ και του Keynes, αλλά σε βασικά σημεία η οικονομική του θρησκεία ακολούθησε εκπληκτικά στενά τη δική τους. Ο καπιταλισμός της εποχής του, σκεφτόταν ομοίως ο Spencer, είναι ένα άσχημο στάδιο της οικονομικής ιστορίας στο οποίο τα ηθικά πρότυπα είναι χαμηλά, η απληστία κυριαρχεί και υπάρχει εκτεταμένη δυστυχία. Αλλά και για τους τρεις τους, αυτή η τρομερή κατάσταση είναι προσωρινή. Για τον Spencer, η λειτουργία της οικονομικής προόδου -που τώρα θεωρείται ότι λειτουργεί μέσα από έναν εξελικτικό ανταγωνιστικό αγώνα για την επιχειρηματική επιτυχία- ανοίγει και πάλι το δρόμο για ένα πολύ καλύτερο μέλλον.
Ο Hofstadter ([1944] 1955: 10) σχολίασε έτσι ότι οι οπαδοί του Spencer στις Ηνωμένες Πολιτείες «ενδιαφέρθηκαν πολύ να αντιμετωπίσουν τη σκληρότητα της ζωής, την αδυναμία εύρεσης εύκολων λύσεων στα ανθρώπινα δεινά, την αναγκαιότητα της εργασίας και της αυταπάρνησης και το αναπόφευκτο του πόνου». Αλλά θα άξιζε τον κόπο, όπως δήλωσε ο Spencer ([1850] 1970: Κεφ. 26, §6):
Η ανάπτυξη της ανώτερης δημιουργίας είναι μια πρόοδος προς μια μορφή ύπαρξης ικανή για μια ευτυχία που δεν μειώνεται από αυτά τα μειονεκτήματα. Το ανθρώπινο γένος είναι εκείνο που πρόκειται να κατορθώσει την ολοκλήρωση. Ο πολιτισμός είναι το τελευταίο στάδιο της ολοκλήρωσής του. Και ο ιδανικός άνθρωπος είναι ο άνθρωπος στον οποίο πληρούνται όλες οι προϋποθέσεις αυτού του κατορθώματος. Εν τω μεταξύ, η ευημερία της υπάρχουσας ανθρωπότητας και το ξεδίπλωμά της σε αυτή την πολλαπλή τελειότητα, διασφαλίζονται και οι δύο από την ίδια ευεργετική, αν και αυστηρή πειθαρχία, στην οποία υπόκειται η έμβια δημιουργία στο σύνολό της: μια πειθαρχία που είναι ανελέητη για την επίτευξη του καλού: ένας νόμος που επιδιώκει την ευτυχία και που ποτέ δεν παρεκκλίνει για την αποφυγή μερικών και προσωρινών δεινών. (η έμφαση προστέθηκε)
Έτσι, ο Spencer πίστευε ότι η πορεία του σκληρού επιχειρηματικού ανταγωνισμού προδικάζει τη βελτίωση της κοινωνίας μέσω των σιδηρών νόμων της οικονογικής εξέλιξης.
Οδηγώντας στον επίγειο παράδεισο, οι νόμοι της οικονομίας αποτελούν και πάλι ένα κοσμικό υποκατάστατο του Θεού που ελέγχει την ιστορία και θα βγάλει τώρα τα ανθρώπινα όντα από την αμαρτωλή και στερημένη ύπαρξή τους μετά την πτώση. Αντανακλώντας εν μέρει το γεγονός ότι οι ζωές τους συμπίπτουν σημαντικά με εκείνες του Δαρβίνου, τόσο ο Σπένσερ όσο και ο Μαρξ είδαν την οικονομική ζωή με τους δαρβινικούς όρους ενός σκληρού ανταγωνιστικού αγώνα σε ένα εξελικτικό οικονομικό περιβάλλον έντονης σύγκρουσης – που όμως οδηγεί σε ένα θαυμαστό τέλος για τα ανθρώπινα όντα.
Η θρησκεία του κοινωνικού δαρβινισμού, όπως έχει παρατηρηθεί συχνά -και όπως και μεγάλο μέρος της οικονομικής θρησκείας γενικότερα- βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε χριστιανικές πηγές. Σε αυτή την περίπτωση, η κύρια πηγή είναι ο Καλβινισμός, ο οποίος είχε μεγάλη επιρροή (ως Πουριτανισμός) τόσο στην Αγγλία όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες, τις χώρες στις οποίες ο Spencer είχε τη μεγαλύτερη επίδραση. Για τους κοινωνικούς δαρβινιστές, η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος εξυπηρετούσε πολύ υψηλότερους σκοπούς από την απλή ικανοποίηση της ανθρώπινης απληστίας. Ζώντας στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Andrew Carnegie δεν ήταν πλέον ευσεβής χριστιανός, αλλά η εξωτερικά κοσμική του σκέψη παρέμενε ριζωμένη στην καλβινιστική σκωτσέζικη ανατροφή του, την οποία ενσταλάχθηκε πριν μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πολύ πριν από τον Dalio, ο Carnegie ([1889] 1891: 75) έγραψε:
Καθίσταται καθήκον του εκατομμυριούχου να αυξήσει τα έσοδά του. Ο αγώνας για περισσότερα απελευθερώνεται πλήρως από την εγωιστική ή φιλόδοξη αμαύρωση και γίνεται μια ευγενής επιδίωξη. Τότε δεν εργάζεται για τον εαυτό του, αλλά για τους άλλους- όχι για να συσσωρεύει, αλλά για να ξοδεύει [τον πλούτο του για το δημόσιο όφελος]. Όσο περισσότερα βγάζει, τόσο περισσότερα παίρνει το κοινό. Ολόκληρη η ζωή του αλλάζει από τη στιγμή που αποφασίζει να γίνει μαθητής του ευαγγελίου του πλούτου, και στο εξής εργάζεται για να αποκτήσει αυτό που μπορεί να διαχειριστεί με σύνεση για το καλό των άλλων. Η καθημερινή του εργασία είναι μια καθημερινή αρετή.
Ο Άνταμ Σμιθ επηρεάστηκε επίσης σημαντικά από τον καλβινισμό της πατρίδας του, της Σκωτίας, αλλά ποτέ δεν ασπάστηκε τον ατομικό σκοπό του κέρδους με τόσο ακλόνητο ενθουσιασμό (Waterman 2002- Oslington 2011). Για τον Σμιθ, δεν υπήρχαν πολλά που θαυμάζονταν στην ατομική επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, αλλά ο Θεός είχε ευτυχώς οργανώσει τον κόσμο έτσι ώστε το ατομικό συμφέρον να μπορεί να προάγει το κοινό καλό. Τώρα, στον Κοινωνικό Δαρβινισμό, η επιδίωξη του ατομικού κέρδους συνδυάστηκε με μια νέα δαρβινική αισιοδοξία σχετικά με τον αναπόφευκτο ανοδικό προοδευτικό χαρακτήρα των εξελικτικών διαδικασιών προς μια γήινη τελειότητα.
Η άποψη του Carnegie ότι η ανταγωνιστική επιχειρηματική επιτυχία εξυπηρετούσε τους υψηλότερους σκοπούς δεν ήταν μια απλή προσποίηση ή μια χειρονομία δημοσίων σχέσεων- πίστευε πραγματικά ότι με τη μεγιστοποίηση των κερδών της U.S. Steel υπηρετούσε την αποστολή του να προάγει την πρόοδο της κοινωνίας.
Ο Carnegie, εξάλλου, έκανε όντως αυτό που κήρυττε, χαρίζοντας τελικά σχεδόν το σύνολο της τεράστιας συσσωρευμένης περιουσίας του σε μια μεγάλη ποικιλία δημόσιων σκοπών, συμπεριλαμβανομένης της ίδρυσης πολλών μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων, όπως το (σημερινό) Πανεπιστήμιο Carnegie Mellon και το Ινστιτούτο Carnegie για τη Διεθνή Ειρήνη στην Ουάσιγκτον, την κατασκευή περισσότερων από 2.000 κοινοτικών βιβλιοθηκών και 7.000 εκκλησιαστικών οργάνων σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και το Carnegie Hall στη Νέα Υόρκη, αγγίζοντας έτσι τις ζωές εκατομμυρίων απλών Αμερικανών. Αντανακλώντας τον κοσμικό καλβινιστικό τρόπο σκέψης του, σκοπός του Carnegie δεν ήταν να προσφέρει φιλανθρωπία στους φτωχούς, αλλά να διαθέσει εκπαίδευση και άλλα μέσα για να ενισχύσει τη μελλοντική τους ζωή.
Εν μέρει καταδεικνύοντας τη μεγάλη καλβινιστική επιρροή στην αμερικανική ιστορία, 16 από τα 20 υψηλότερα αμερικανικά πανεπιστήμια στην παγκόσμια κατάταξη TimesHigher Education 2018 είναι ιδιωτικά, σχεδόν όλα από τα οποία ιδρύθηκαν αρχικά από προτεστάντες, συχνά καλβινιστές, ευεργέτες. Το Χάρβαρντ, το Γέιλ και το Πρίνστον ιδρύθηκαν όλα τον 17ο και τον 18ο αιώνα ως καλβινιστικά ιδρύματα ανώτατης εκπαίδευσης. Αν και ο αμερικανικός πανεπιστημιακός κόσμος σήμερα έχει αφήσει προ πολλού πίσω του μια τέτοια παραδοσιακή θρησκεία, έχει ειρωνικά στραφεί σε νέες σιωπηρές θρησκείες που συχνά αντλούν εκπληκτικά μεγάλα τμήματα των πεποιθήσεών τους ως μορφές εκκοσμικευμένου καλβινισμού (Nelson 2014). Ένας κορυφαίος Αμερικανός θεολόγος, ο Martin Marty (αναφέρεται στο Lee 1993: 202), εξηγεί ότι η κοινωνικοδαρβινική αντίληψη του «καπιταλισμού» στις Ηνωμένες Πολιτείες (και αλλού στον αγγλοαμερικανικό κόσμο) αντλούσε σε μεγάλο βαθμό από τις «εξατομικευμένες … παλιές πουριτανικές-ευαγγελικές ιδέες για την ‘εκλογή’, ιδέες που προηγουμένως θεωρούνταν στο πλαίσιο μιας διατεταγμένης κοινότητας, και τις χρησιμοποιούσε για να δικαιολογήσει τον προσωπικό οικονομικό ανταγωνισμό». Οι νικητές του δαρβινικού εξελικτικού αγώνα για επιχειρηματική επιτυχία γίνονται οι νέοι κοσμικοί εκλεκτοί, οι ειδικά εκλεκτοί άνθρωποι του Θεού. Όπως το έθεσε ο Hofstadter ([1944] 1955: 10), για τους Αμερικανούς αληθινούς πιστούς του κοινωνικού δαρβινισμού «υπάρχει ένα είδος νατουραλιστικού καλβινισμού, στον οποίο η σχέση του ανθρώπου με τη φύση είναι τόσο σκληρή και απαιτητική όσο και η ανθρώπινη
σχέση με τον Θεό σύμφωνα με το καλβινιστικό σύστημα».
Ο Max Stackhouse υποστηρίζει ομοίως ότι οι ρίζες του καπιταλισμού δεν βρίσκονται στην ικανοποίηση της ανθρώπινης απληστίας, αλλά σε υψηλότερες φιλοδοξίες που ανάγονται σε καλβινιστικές ρίζες. Όπως αναρωτήθηκε ο Stackhouse (2014: 317):
Τι δημιούργησε τον καπιταλισμό που έγινε κυρίαρχος στα περισσότερα ανεπτυγμένα έθνη τους τελευταίους τρεις αιώνες; Σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση, τόσο στην εποχή του όσο και στη δική μας, ο [Max] Weber υποστήριξε ότι αυτό το νέο πολιτισμικό πρότυπο, το οποίο είναι τόσο μοιραίο για τη σύγχρονη ζωή, δεν μπορεί να αποδοθεί στην απληστία, η οποία δεν είναι καθόλου νέα ή περιορισμένη στη σύγχρονη Δύση.
Όπως εξήγησε ο Weber ([1905] 1958: 17) στη διάσημη πραγματεία του σχετικά με το πώς ο πουριτανισμός κατέστησε δυνατό ένα οικονομικό σύστημα που βασιζόταν στη συνεχή αποταμίευση και επένδυση:
Η παρόρμηση για απόκτηση, η επιδίωξη του κέρδους, του χρήματος, του μεγαλύτερου δυνατού ποσού χρημάτων, δεν έχει από μόνη της καμία σχέση με τον καπιταλισμό. Αυτή η παρόρμηση υπάρχει και υπήρξε ανάμεσα σε σερβιτόρους, γιατρούς, αμαξάδες, καλλιτέχνες, πόρνες, ανέντιμους αξιωματούχους, στρατιώτες, ευγενείς, σταυροφόρους, τζογαδόρους και ζητιάνους. Μπορούμε να πούμε ότι ήταν κοινή σε όλα τα είδη και τις συνθήκες των ανθρώπων σε όλες τις εποχές και σε όλες τις χώρες της γης. Θα πρέπει να διδάσκεται στο νηπιαγωγείο της πολιτιστικής ιστορίας ότι αυτή η αφελής ιδέα του καπιταλισμού πρέπει να εγκαταλειφθεί μια για πάντα. Η απεριόριστη απληστία για κέρδος δεν ταυτίζεται στο ελάχιστο με τον καπιταλισμό και ακόμη λιγότερο με το πνεύμα του.
Ο FrankKnight και η Σχολή του Σικάγο
Ο οικονομολόγος Frank Knight ήταν επίσης προϊόν της ίδιας καλβινιστικής ανατροφής που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στην επιρροή του αμερικανικού κοινωνικού δαρβινισμού. Στην περίπτωσή του, ωστόσο, από την αρχή της καριέρας του ως οικονομολόγου, απέρριψε τους σοσιαλδαρβινιστικούς τρόπους σκέψης και προσπάθησε να συνδυάσει μια αντικειμενική οικονομική επιστήμη με την καλβινιστική κληρονομιά της έντονης ανεξαρτησίας στην οικονομική του σκέψη (Nelson 2001b). Έτσι, σε αντίθεση με τη μεγάλη πλειονότητα των οικονομολόγων της εποχής του, ο Knight ([1936] 1982: 52) θεωρούσε ότι το βασικό κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα ήταν αυτό της «ανακάλυψης και του ορισμού των αξιών – ένα ηθικό, για να μην πούμε θρησκευτικό, πρόβλημα». Όπως ανέφερε ο Knight (1939: 7-8):
Δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι αν όλα τα κατάλληλα οικονομικά προβλήματα λύνονταν μια για πάντα με ένα παραμυθένιο δώρο σε κάθε άτομο με τη δύναμη να κάνει φυσικά θαύματα, ο κοινωνικός αγώνας και η διαμάχη είτε θα μειώνονταν σε ποσότητα ή ένταση, είτε θα άλλαζε ουσιαστικά τη μορφή του, για να μην πούμε τίποτα για βελτίωση – ελλείψει κάποιας ηθικής επανάστασης, η οποία δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να θεωρηθεί ότι θα ακολουθούσε ως συνέπεια της ίδιας της αλλαγής.
Έτσι, όπως έβλεπε ο Knight, και σε αντίθεση με τη σκέψη της μεγάλης πλειοψηφίας των συναδέλφων του οικονομολόγων, η παρουσία της αμαρτίας στον κόσμο δεν μπορεί να καταργηθεί απλώς και μόνο με την επίτευξη μιας κατάστασης μεγάλης υλικής αφθονίας. Όπως ο Knight (1939: 8) έθεσε κάποτε το θέμα:
Η ιδέα ότι το κοινωνικό πρόβλημα είναι ουσιαστικά ή πρωτίστως οικονομικό, με την έννοια ότι η κοινωνική δράση μπορεί να επικεντρωθεί στην οικονομική πτυχή και οι άλλες πτυχές να αφεθούν να φροντίσουν τον εαυτό τους, είναι μια πλάνη, και το να ξεπεράσουμε αυτή την πλάνη είναι ένας από τους όρους της προόδου προς μια πραγματική λύση του κοινωνικού προβλήματος στο σύνολό του, συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της οικονομικής πτυχής. Η εξέταση θα δείξει ότι, ενώ πολλές συγκρούσεις που φαίνεται να έχουν μη οικονομικό χαρακτήρα είναι «πραγματικά» οικονομικές, είναι εξίσου αληθές ότι αυτό που ονομάζεται «οικονομική» σύγκρουση έχει “πραγματικά” τις ρίζες του σε άλλα συμφέροντα και άλλες μορφές αντιπαλότητας, και ότι αυτές θα παρέμεναν αμείωτες μετά από οποιαδήποτε νοητή αλλαγή στη σφαίρα της οικονομίας και μόνο.
Η σκέψη του Knight ήταν σημαντική για τα αμερικανικά οικονομικά, επειδή εντάχθηκε στη σχολή στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και θα ήταν ηγετική φυσιογνωμία στις δεκαετίες του 1930 και 1940 στην πρώιμη ανάπτυξη της Σχολής Οικονομικών του Σικάγο. Σύμφωνα με τη μαρτυρία άλλων μελών του διδακτικού προσωπικού του Σικάγο, η σκέψη του Knight επηρέασε σημαντικά την επόμενη γενιά οικονομολόγων του Σικάγο, συμπεριλαμβανομένων των βραβευμένων με Νόμπελ Milton Friedman, George Stigler (ο οποίος έκανε το διδακτορικό του υπό τον Knight) και James Buchanan (ο οποίος αργότερα δίδαξε αλλού, αλλά έλαβε επίσης το διδακτορικό του στο Σικάγο, όπου έγινε ισόβιος θαυμαστής του Knight). Ο Friedman, μαθητής του Knight τη δεκαετία του 1930, τον περιέγραψε αργότερα ως «τον μεγάλο και σεβαστό δάσκαλό μας» (Friedman and Friedman 1981: 117). Ακόμη και ο Paul Samuelson, ο οποίος ήταν προπτυχιακός φοιτητής στο Σικάγο στις αρχές της δεκαετίας του 1930, αναγνώρισε κάποια πρώιμη επιρροή του Knight.
Παρόλο που όλοι τους ισχυρίζονταν ότι ήταν επαγγελματίες μιας οικονομικής «επιστήμης», τα πιο επιδραστικά συγγράμματα των οικονομικών ευαγγελιστών του Σικάγου ήταν σε απλά αγγλικά (ακολουθώντας από αυτή την άποψη το παράδειγμα του Knight), συχνά απορρίπτοντας τις μαθηματικές απομιμήσεις της φυσικής που καταλάμβαναν το κύριο ρεύμα του οικονομικού επαγγέλματος μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Friedman και ο Stigler, ωστόσο, ενώ κληρονόμησαν την ασεβή σκέψη του Knight, απέρριψαν τον σκεπτικισμό του Knight σχετικά με την ικανότητα της οικονομικής προόδου να σώσει τον κόσμο. Πράγματι, ως απόστολος της οικονομικής θρησκείας ο ίδιος, ο Stigler (1984: 157-158) έγραψε ότι πίστευε ότι «η οικονομική πρόοδος των τελευταίων τριών αιώνων ήταν τόσο αιτία όσο και αποτέλεσμα αυτής της γενικής αύξησης της ελευθερίας» -συμπεριλαμβανομένων των οικονομικών ελευθεριών της αγοράς- που είχε τόσο πολύ αναβαθμίσει την ανθρώπινη κατάσταση.
Ο Milton Friedman (1962), ειδικότερα, ήταν αξιοσημείωτος για τον ιεραποστολικό ζήλο του για την οικονομική πρόοδο, όπως φαίνεται σε έργα όπως το Capitalism and Freedom, που τον κατέστησαν έναν από τους οικονομολόγους με τη μεγαλύτερη επιρροή του 20ού αιώνα (ορισμένοι λένε ότι είναι δεύτερος μετά τον Keynes, ο οποίος επίσης συχνά έγραφε σε απλά αγγλικά). Η µεγαλύτερη κληρονοµιά του Φρίντµαν δεν είναι οι µεγάλες ανακαλύψεις στην οικονοµική επιστήµη που θα µπορούσαν να θεωρηθούν έστω και κατ’ ελάχιστον ανάλογες µε τη φυσική, αλλά η θρησκευτική ευλογία που έδωσε σε µια νέα (ή παλιά) κατανόηση της καπιταλιστικής οικονοµίας. Η επιτυχία του αντανακλούσε εν μέρει το γεγονός ότι ήταν πολύ πιο κοντά στον Άνταμ Σμιθ παρά στον Herbert Spencer. Ο Friedman εγκατέλειψε την ιδέα ότι ο καπιταλισμός είναι μια προσωρινή δυσάρεστη αναγκαιότητα, της οποίας η κατάρρευση το συντομότερο δυνατό είναι καλοδεχούμενη (μόλις ολοκληρώσει τον αναγκαίο οικονομικό μετασχηματισμό που θα τερματίσει την σπάνη). Πράγματι, ο Milton Friedman μαζί με τη σύζυγό του Rose (Friedman and Friedman 1981: xx, 28, 129) πίστευαν ότι ένα πολιτικό και οικονογικό «θαύμα» έχει ήδη συντελεστεί. Οι νεοεισερχόμενοι στις Ηνωμένες Πολιτείες πέτυχαν «ανταμοιβές που δεν μπορούσαν καν να φανταστούν στον Παλαιό Κόσμο», καθώς η οικονομία συνεχώς «γινόταν πιο ευημερούσα και παραγωγική». Αυτό ήταν το αποτέλεσμα σήμερα ενός συστήματος ελεύθερης αγοράς που «επιτρέπει στους ανθρώπους [να] κάνουν τις δικές τους επιλογές».
Μια σημαντική απόκλιση του Friedman από τους προηγούμενους προφήτες του αμερικανικού καπιταλισμού ήταν η αποδοχή κοινωνικών στόχων, όπως ένα δίχτυ ασφαλείας για τους φτωχούς και μια δημόσια υποστηριζόμενη εκπαίδευση υψηλής ποιότητας για όλους. Επέμενε όμως ότι οι στόχοι αυτοί θα μπορούσαν να εξυπηρετηθούν καλύτερα με την κυβερνητική εξάρτηση από τις ιδιωτικές αγορές, όπως η παροχή ενός βασικού επιπέδου εισοδηματικής στήριξης για όλους στη θέση των πολλών τυπικών κυβερνητικών προγραμμάτων φτώχειας. Ο τρόπος σκέψης του άσκησε μεγάλη επιρροή στην ενθάρρυνση της στροφής των Ηνωμένων Πολιτειών προς λύσεις της ελεύθερης αγοράς για τα κοινωνικά προβλήματα κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ήταν η υπεράσπιση μιας μορφής καπιταλισμού που είχε πλέον αποβάλει τον κοσμικό απόηχο ενός καλβινιστικού εκλεκτού και το εξελικτικό πλαίσιο του κοινωνικού δαρβινισμού. Για τον Friedman, σωστά κατανοητή, μια αληθινή ελεύθερη αγορά θα ελαχιστοποιούσε την «αναζήτηση ενοικίου» και οι δυνάμεις του οικονομικού ανταγωνισμού θα εργάζονταν τότε, αντ’ αυτού, για τη μεγιστοποίηση της κοινωνικής ισότητας.
Νεοκλασική οικονομική θρησκεία
Μετά τις ιστορικές φρικαλεότητες του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, στις οποίες ενίοτε εμπλέκονταν οι οικονομικές θρησκείες, οι οικονομολόγοι ήταν αποφασισμένοι μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο να παραμερίσουν τον εμμέσως θρησκευτικό χαρακτήρα μεγάλου μέρους της οικονομικής σκέψης του παρελθόντος (Oslington 2003). Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1930 και με τις προσπάθειες οικονομολόγων όπως ο Lionel Robbins στο London School of Economics, το επάγγελμα του οικονομολόγου επαναπροσδιορίστηκε για να δεσμευτεί σε «επιστημονικούς» τρόπους και στον στόχο της «ουδετερότητας των αξιών’. Το αποτέλεσμα ήταν η επικρατούσα τάση υιοθέτησης μιας νεοκλασικής οικονομικής επιστήμης που επιδίωκε να μετατρέψει την οικονομική επιστήμη σε φυσική του οικονομικού κόσμου.
Οι ρίζες των νεοκλασικών οικονομικών ανάγονται στους Carl Menger, William Stanley Jevons, Leon Walras και άλλους στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα , οι οποίοι, μαζί με τους οπαδούς τους, συχνά διατύπωσαν αυτή τη σκέψη με μαθηματικούς όρους (Colander 2000). Ο Alfred Marshall ήταν επιφυλακτικός ως προς τη χρησιμότητα των αλγεβρικών διατυπώσεων των οικονομικών ιδεών, αλλά χρησιμοποιούσε γεωμετρικές αναλύσεις, όπως οι καμπύλες προσφοράς και ζήτησης. Αυτοί οι μαθηματικοί και άλλοι τυπικοί τρόποι σκέψης για τα οικονομικά, ωστόσο, έφτασαν στο απόγειο της αμερικανικής επαγγελματικής κυριαρχίας στη νεοκλασική οικονομική επιστήμη της εποχής μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Όπως γράφει ο Philip Mirowski (2014: 173): «Τα νεοκλασικά οικονομικά γεννήθηκαν από μια χονδροειδή προσπάθεια άμεσης μίμησης της φυσικής στη δεκαετία του 1870, και … η αμερικανική [οικονομική] ορθοδοξία ήταν το προϊόν περαιτέρω κυμάτων φυσικών που πέρασαν καταιγιστικά στα οικονομικά κατά τη Μεγάλη Ύφεση και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο».
Με τον νεοκλασικό τρόπο σκέψης, οι οικονομολόγοι αντιλαμβάνονταν την οικονομία ως ένα μηχανικό σύστημα. Θεωρούσαν ότι η ανακάλυψη των τεχνικών νόμων της λειτουργίας της ως στόχο της επαγγελματικής τους αναζήτησης. Ομολογουμένως, οι οικονομολόγοι αναγνώριζαν ότι οι οικονομικοί νόμοι σπάνια έχουν την ίδια επιστημονική ακρίβεια με τους φυσικούς νόμους. Ωστόσο, θεωρούσαν αυτή την ανακρίβεια ως επιπλοκή, την οποία επέλεγαν να αγνοούν με τον τρόπο που ένας φυσικός αγνοεί τα αποτελέσματα της τριβής. Οι νεοκλασικοί οικονοµολόγοι υπέθεσαν ότι η κοινωνία θα χρησιµοποιούσε τις τεχνικές γνώσεις που παρήγαγαν για την προώθηση της οικονοµικής προόδου και της συνολικής ανθρώπινης ευηµερίας. Όμως η διαδικασία λήψης αποφάσεων θεωρήθηκε διχασμένη- οι οικονομολόγοι θα έπρεπε να παράγουν την επιστημονική γνώση της οικονομίας και η πολιτική διαδικασία θα έπρεπε με κάποιο τρόπο και ξεχωριστά να τη χρησιμοποιήσει για το μέγιστο ανθρώπινο όφελος. Και πάλι, το μοντέλο ήταν η φυσική, η οποία είχε δείξει πώς η βασική επιστήμη μπορούσε να διαχωριστεί από την πολιτική και τη θρησκεία – παρά τον Γαλιλαίο.
Το έργο της αναδιατύπωσης των οικονομικών με μαθηματικούς όρους επέβαλε ορισμένους σημαντικούς νέους περιορισμούς στην πρακτική των οικονομικών. Εστιάζοντας στους προσδιοριστικούς παράγοντες μιας στατικής ισορροπίας – το προϊόν του «τέλειου ανταγωνισμού» – τα μαθηματικά έγιναν πιο εύχρηστα. Οι οικονομολόγοι μελέτησαν πώς, κάνοντας διαφορετικές αρχικές παραδοχές, η κατάσταση ισορροπίας της οικονομίας θα μεταβαλλόταν. Αυτή η «συγκριτική στατική» παραμέλησε αναγκαστικά τη λεπτομερή θεσμική μελέτη των ακατάστατων διαδικασιών οικονομικής μετάβασης που μπορεί να προκύψουν, για παράδειγμα, από την εισαγωγή μιας νέας σημαντικής τεχνολογικής καινοτομίας ή κάποιας άλλης πολύ βελτιωμένης μεθόδου παραγωγής. Αν υπήρχαν μεγάλοι νικητές και ηττημένοι σε τέτοιες οικονομικές μετατροπές, αυτοί ήταν σχεδόν αόρατοι στη νεοκλασική οικονομική μελέτη της κίνησης από μια κατάσταση τέλειας ισορροπίας σε μια άλλη.
Επίσης, ήταν συνήθως απαραίτητο να γίνουν μαθηματικά ηρωικές υποθέσεις, όπως ότι οι οικονομικοί παράγοντες ήταν πλήρως ενημερωμένοι (είχαν «τέλεια πληροφόρηση») για τον κόσμο και ότι χρησιμοποιούσαν αυτές τις πληροφορίες με πλήρη ορθολογισμό κατά τη λήψη των αποφάσεών τους. Με άλλα λόγια, οι οικονομικοί παράγοντες ήταν «απόλυτα ορθολογικοί» στη μεγιστοποίηση κάποιου είδους «αντικειμενικής συνάρτησης» υπό δεδομένους περιορισμούς. Δεδομένων, ωστόσο, αυτών των εξωπραγματικών υποθέσεων, τα νεοκλασικά οικονομικά έχασαν τελικά την εύνοια πολλών στο επάγγελμα του οικονομολόγου από τη δεκαετία του 1970 και μετά (Furubotn και Richter 1997- Nelson 1976). Θα μπορούσε να θεωρηθεί εκ των υστέρων ως μια επαγγελματική οικονομική εκδοχή ενός ευρύτερου ουτοπισμού που χαρακτήριζε μεγάλο μέρος της σκέψης του 20ου αιώνα. Πράγματι, η σκέψη που διέπει τη νεοκλασική οικονομία δεν ήταν πιο κοντά στον πραγματικό κόσμο από τη σκέψη των αληθινών πιστών του σοσιαλιστικού συνεκτικού σχεδιασμού, οι οποίοι πίστευαν ότι η διαχείριση μιας οικονομίας θα ήταν ένα απλό πρόβλημα υπολογισμού.
Η απόρριψη του παλιομοδίτικου οικονομικού ουτοπισμού θα μπορούσε να θεωρηθεί ως άλλο ένα παράδειγμα των διάχυτων ανέμων της αλλαγής που σάρωσαν την αμερικανική κοινωνία από τη δεκαετία του 1960 και μετά. Από τη μουσική του Bob Dylan μέχρι την εισαγωγή της συνεκπαίδευσης στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση, τα πάντα άλλαζαν. Όπως έγραψε ο Sydney Ahlstrom ([1972] 2004: 1091) στο αριστουργηματικό έργο του A Religious History of the American People (Μια θρησκευτική ιστορία του αμερικανικού λαού), οι Ηνωμένες Πολιτείες βίωσαν μια σχεδόν άνευ προηγουμένου «βίαιη και ξαφνική ηθική και θεολογική μεταμόρφωση σ’ αυτή τη συγκεκριμένη ντε- καμπάνια» της δεκαετίας του 1960. Η επαγγελματική οικονομική επιστήμη άλλαξε πιο αργά, αλλά μεταμορφώθηκε επίσης. Οι ρητές δημόσιες δηλώσεις πίστης στην οικονογική πρόοδο, για παράδειγμα, έγιναν πιο υποτονικές ή εξαφανίστηκαν εντελώς (αν και συχνά εξακολουθούσαν να είναι σιωπηρά παρούσες).
Ο Joseph Stiglitz (1994: 13), ο οποίος αργότερα κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών, συνοψίζοντας το νέο οικονομικό ρεύμα, έγραψε ότι οι νεοκλασικοί τρόποι θεωρητικοποίησης οδήγησαν σε έναν θεμελιωδώς «λανθασμένο χαρακτηρισμό των οικονομιών της αγοράς και των κεντρικών προβλημάτων της κατανομής των πόρων … και του μηχανισμού της αγοράς»:
Το τυπικό νεοκλασικό υπόδειγμα παρέχει λίγη καθοδήγηση για την επιλογή των οικονομικών συστημάτων, καθώς όταν οι ατέλειες της πληροφόρησης (και το γεγονός ότι οι αγορές είναι ατελείς) υπεισέρχονται στην ανάλυση, όπως σίγουρα πρέπει, δεν υπάρχει καμία υπόθεση ότι οι αγορές είναι αποτελεσματικές.
Όπως πολλοί οικονομολόγοι έχουν συνειδητοποιήσει από τη δεκαετία του 1970, το θεμελιώδες οικονομικό πρόβλημα είναι στην πραγματικότητα η απόκτηση της γνώσης στον πραγματικό κόσμο και οι θεσμικοί μηχανισμοί που μπορούν να χρησιμεύσουν για τη διάδοση αυτής της γνώσης σε όλο το οικονομικό σύστημα, καθοδηγώντας έτσι τις ενέργειες των διαφόρων συμμετεχόντων στην οικονομία. Αντί της τέλειας γνώσης, μια καλύτερη αρχική υπόθεση για την οικονομική ανάλυση θα μπορούσε κάλλιστα να είναι μια κατάσταση χωρίς καθόλου οικονομική γνώση. Το πεδίο των οικονομικών θα μπορούσε τότε να μελετηθεί ως ένα πρόβλημα κατανόησης της μεγάλης ποικιλίας θεσμικών και άλλων τρόπων μετακίνησης από μια αρχική κατάσταση «μηδενικής γνώσης» στις εκπληκτικά ευρείες μορφές συλλογής και χρήσης οικονομικών πληροφοριών στον πραγματικό κόσμο που βλέπουμε συχνά γύρω μας στην πράξη (Stigler 1961). Οι οικονομολόγοι έχουν συχνά θάψει όλα αυτά τα δυναμικά στοιχεία στον γενικό όρο «κόστος συναλλαγής», αλλά αυτό ελάχιστα βοηθάει να φωτιστούν οι πραγματικές λειτουργίες ενός οικονομικού συστήματος (Williamson 1975).
Η ουσία του οικονομικού προβλήματος είναι επομένως το πώς να αποκαλύψουμε, να διαδώσουμε και να χρησιμοποιήσουμε τις πληροφορίες που σχετίζονται με τα οικονομικά θέματα. Ο Friedrich Hayek (1945), ο οποίος από τη δεκαετία του 1940 είχε γίνει ουσιαστικά επαγγελματικά απόκληρος, είχε πει τα ίδια, αλλά δεν είχε τύχει ιδιαίτερης προσοχής από την οικονομική επικρατούσα τάση μέχρι τη δεκαετία του 1970 (όταν ο Hayek κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών το 1974, άλλο ένα σημάδι των διαφαινόμενων ριζικών αλλαγών). Έτσι, όταν οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι υπέθεσαν τέλεια πληροφόρηση και τέλειο ορθολογισμό, οι επαγγελματικές τους μέθοδοι ήταν κάτι περισσότερο από την επιβεβαίωση μιας ταυτολογίας. Το οικονομικό πρόβλημα της πληροφόρησης και του υπολογισμού «λύθηκε» με την αρχική υπόθεση ενός κόσμου τέλειας πληροφόρησης και απόλυτα ορθολογικού υπολογισμού. Όπως έγραψε αργότερα ο νομπελίστας οικονομολόγος Herbert Simon (1987: 38-39) για τα νεοκλασικά οικονομικά, «το μεγαλύτερο μέρος της ‘δράσης’ τους -η δύναμη των προβλέψεών τους- προέρχεται από τις συνήθως μη δοκιμασμένες, βοηθητικές υποθέσεις που περιγράφουν το περιβάλλον στο οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις», αποδίδοντας μια μεθοδολογία που είναι ουσιαστικά «ταυτολογική και αναντίρρητη».
Ακόμη και ως ταυτολογία, ωστόσο, υπήρχε άφθονος χώρος για τους οικονομολόγους να αναπτύξουν πολύπλοκους ιστούς μαθηματικών συλλογισμών σχετικά με τις υποθετικές λειτουργίες ενός τέλεια ενημερωμένου και απόλυτα ορθολογικού οικονομικού κόσμου. Για πολλούς νεοκλασικούς οικονομολόγους, οι οικονομικές εξερευνήσεις τους αποκάλυψαν έναν κόσμο -όσο φανταστικός κι αν ήταν- τον οποίο βίωναν ως έναν κόσμο με βαθιά αισθητική ομορφιά. Δεν ήταν κάτι διαφορετικό από τα αισθήματα δέους και θαυμασμού που βίωναν οι χριστιανοί πιστοί όταν εισέρχονταν σε έναν μεσαιωνικό καθεδρικό ναό. Ο Bernstein (2001: 194) επαναλαμβάνει ένα σημείο που έχει γίνει κοινή παρατήρηση τα τελευταία χρόνια, ότι δηλαδή η νεοκλασική οικονομική επιστήμη προσφέρει έναν νέο σχολαστικισμό του 20ού αιώνα που ακολούθησε τους μεσαιωνικούς σχολαστικούς προκατόχους της. Όπως το χαρακτήρισε ο Simon (1986: 23), τα νεοκλασικά οικονομικά είναι μια «σχολαστική άσκηση». Τελικά, η πρακτική των νεοκλασικών οικονομικών ανήκει περισσότερο στην πρακτική της θρησκείας παρά της επιστήμης (Brennan and Waterman 1994).
Για τους περισσότερους νεοκλασικούς οικονομολόγους, τα επαγγελματικά τους θρησκευτικά πιστεύω ήταν ομολογουμένως ως επί το πλείστον ασυνείδητα. Η Deirdre McCloskey (1983) προσπάθησε να αποκαλύψει τι, άγνωστο σε αυτούς, έλεγαν στην πραγματικότητα οι οικονομολόγοι ανεπίσημα στις επίσημες προσπάθειές τους για μια φυσική του οικονομικού κόσμου. Υποστήριξε ότι οι πολύπλοκες τεχνικές λεπτομέρειες της οικονομικής βιβλιογραφίας ήταν στην πραγματικότητα τα συγκαλυμμένα μέσα με τα οποία οι οικονομολόγοι συζητούσαν διαφορετικές θέσεις στην πολιτική φιλοσοφία. Σε εκείνο το σημείο η McCloskey δεν έφθασε στο σημείο να αποκαλέσει αυτή τη συζήτηση θρησκευτική, αλλά σύντομα ακολούθησε το βιβλίο της The Rhetoric of Economics (Η ρητορική των οικονομικών). Η McCloskey (1985: 4, 6, 7, 9) έγραψε ότι το επάγγελμα του οικονομολόγου ήταν ένας κορυφαίος κλάδος της σύγχρονης «εκκλησίας της επιστήμης». Η άνοδός του θα μπορούσε να γίνει κατανοητή ως μέρος μιας γενικής κοινωνικής τάσης, σύμφωνα με την οποία «καθώς η θρησκευτική πίστη υποχωρούσε μεταξύ των διανοούμενων κατά τον 19ο και 20ό αιώνα , εισέρευσε μια νεωτεριστική πίστη» ως κοσμικό θρησκευτικό υποκατάστατο. Τα οικονομικά, διαπίστωσε η McCloskey, είχαν επίσης τις «Δέκα Εντολές και τον Χρυσό Κανόνα» τους. Οι τελετουργίες τους περιελάμβαναν «μοντερνιστικές ψαλμωδίες, υποστηριζόμενες από χορωδίες με κουκούλες» που μπορεί να είναι «καλές για την ψυχή». Πράγματι, στον πυρήνα της σύγχρονης επαγγελματικής οικονομικής πίστης υπήρχε μια «τριάδα γεγονότων, ορισμών και ιερών αξιών». Η ιστορία της οικονομικής επιστήμης από τη δεκαετία του 1930 έδειχνε ότι περνούσε από τρία στάδια, από μια νεαρή και δυναμική «σταυροφορική πίστη» που με τον καιρό «σκληρύνθηκε σε τελετουργία» και είχε πλέον φτάσει σε μια θεσμική θέση με τις δικές της επίσημα αναγνωρισμένες «καλόγριες, επισκόπους και καθεδρικούς ναούς» της οικονομικής επιστήμης. Η McCloskey δεν το είπε ευθέως, αλλά τα αντικείμενα αυτής της διάχυτης σύγχρονης οικονομικής αφοσίωσης ήταν μονοπάτια οικονομικής προόδου που θα έσωζαν τον κόσμο. Ακόμη και αν δεν το γνώριζαν, οι Αμερικανοί οικονομολόγοι προσκυνούσαν πρόσφατα στο ναό της νεοκλασικής οικονομικής θρησκείας.
Παράδοση θρησκευτικών ευλογιών
Ως κάτι περισσότερο από μια όμορφη και βασανιστική ταυτολογία, τα νεοκλασικά οικονομικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο συνέβαλαν εξαιρετικά λίγο στην πραγματική κατανόηση της κοινωνίας για τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος. Υπήρχαν πολλοί μεμονωμένοι οικονομολόγοι που συνέβαλαν σημαντικά με άλλους πιο πρακτικούς τρόπους, αλλά οι οικονομολόγοι αυτοί είχαν χαμηλότερο επαγγελματικό κύρος. Οι θεωρητικοί της νεοκλασικής οικονομίας ήταν οι υψηλόβαθμοι «ιερείς» των πιο διάσημων οικονομικών τμημάτων όπως το ΜΙΤ, το Χάρβαρντ και το Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Το οικονομικό τμήμα του Σικάγο ειδικεύεται εδώ και πολύ καιρό στην «απόδειξη» ότι η μη ρυθμιζόμενη αγορά θα πλησίαζε περισσότερο στην επίτευξη μιας τέλειας οικονομικής ισορροπίας, όπως θα συνέβαινε σε έναν κόσμο τέλειας γνώσης και τέλειας ορθολογικότητας.
Θα μπορούσε λοιπόν να φανεί παράδοξο το γεγονός ότι η επαγγελματική οικονομική επιστήμη στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει σήμερα αποβάλει μεγάλο μέρος του νεοκλασικού παρελθόντος της και μπορεί έτσι να αποδίδει περισσότερη πραγματική οικονομική γνώση, ακόμη και αν σήμερα χαίρει χαμηλότερης εκτίμησης από το κοινό και έχει μειωμένη επιρροή στη διαδικασία χάραξης πολιτικής. Προφανώς, η οικονοµική επιρροή στις δηµόσιες υποθέσεις συσχετίζεται λιγότερο στενά µε την κατοχή ορθών οικονοµικών γνώσεων παρά µε την ευρεία θρησκευτική απήχηση στο αµερικανικό κοινό. Ως εκ τούτου, όταν πρόκειται ακόμη και για την κατανόηση της πρακτικής επιρροής των οικονομολόγων στον κόσμο, μπορεί να είναι απαραίτητο για τους οικονομολόγους να μελετήσουν την οικονομική θεολογία (Harper and Gregg 2008- von Hagen and Welker 2014- Cox 2016). Η νεοκλασική οικονομική επιστήμη, παρά τους επιστημονικούς της περιορισμούς, διαδραμάτισε τον ιστορικά σημαντικότερο ρόλο της στο να δώσει μια ουσιαστικά κοσμική θρησκευτική ευλογία στο αμερικανικό καπιταλιστικό σύστημα που διαμορφώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (Goodchild 2009).
Ο μεγάλος οικονομολόγος του Χάρβαρντ Joseph Schumpeter είχε βαθιά πίστη στις δυνάμεις της «οικονομικής επιστήμης». Ωστόσο, ήταν μια πολύπλοκη (και μερικές φορές αντιφατική) προσωπικότητα. Στο κλασικό έργο του «Καπιταλισμός, σοσιαλισμός και δημοκρατία», σε αντίθεση με τους περισσότερους άλλους επαγγελματίες οικονομολόγους της εποχής του, έπλεξε μια ευρεία πολιτική και οικονομική εικόνα που αφορούσε επίσης τα πολιτισμικά στοιχεία που συντηρούσαν τη νομιμότητα του υφιστάμενου καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος. Ο Schumpeter εξήγησε με ειλικρίνεια ότι η λειτουργία του καπιταλισμού τροφοδοτούσε μια διαδικασία εκτεταμένης «δημιουργικής καταστροφής». Δεν έμοιαζε καθόλου με την ανώδυνη νεοκλασική διαδικασία αναζήτησης υπό τις υποθέσεις της τέλειας πληροφόρησης και του τέλειου ορθολογισμούπου κινούνταν ομαλά προς ευτυχείς οικονομικές ισορροπίες. Γράφοντας από την προοπτική του Schumpeter, ο Kishtainy (2017: 111) συνοψίζει την οικονομική διαδικασία:
Όταν πετυχαίνουν, οι επιχειρηματίες πλουτίζουν. Τα νέα τους αγαθά διαχέονται στην οικονομία, καθώς οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι θα ήθελαν ένα γραμμόφωνο ή μια τηλεόραση και στη συνέχεια πηγαίνουν να τα αγοράσουν. Ο Χένρι Φορντ έκανε μια περιουσία από την ανακάλυψη του τρόπου κατασκευής ενός φθηνού αυτοκινήτου για τις μάζες. Ο Andrew Carnegie από την εισαγωγή νέων τρόπων παραγωγής χάλυβα.
Σύντομα, οι μιμητές αντιγράφουν τους αρχικούς επιχειρηματίες, κατασκευάζοντας τα ίδια αυτοκίνητα, φούρνους ή βαφές που εισήγαγαν. Τα νέα αγαθά φέρνουν επανάσταση σε ολόκληρους κλάδους και η οικονομία επεκτείνεται. Τελικά, ορισμένες επιχειρήσεις αποτυγχάνουν και η οικονομία αρχίζει να συρρικνώνεται, μέχρι να ξεκινήσει ένας νέος γύρος καινοτομίας. Η άνθηση και η πτώση, οι κύκλοι ανόδου και καθόδου της καπιταλιστικής οικονομίας, προέρχονται από διαδοχικά κύματα καινοτομίας, την άμπωτη και τη ροή του επιχειρηματικού πνεύματος και της μίμησης. Οι νέες τεχνολογίες εξολοθρεύουν τις παλιές – το ιππήλατο κάρο δίνει τη θέση του στο αυτοκίνητο, το κερί στη λάμπα. Εταιρείες όπως η Kodak, η κατασκευάστρια εταιρεία φιλμ για φωτογραφικές μηχανές, ανεβαίνουν και μετά παρακμάζουν, και εμφανίζονται νέοι ηγέτες, όπως η Samsung, η οποία τοποθέτησε ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές σε κινητά τηλέφωνα. Ο Σουμπέτερ το ονόμασε «δημιουργική καταστροφή». Κατά τον Σουμπέτερ, ο καπιταλισμός δεν είναι τίποτε άλλο από τη συνεχή αλλαγή που προκαλούν οι ανήσυχοι επιχειρηματίες.
Ο ίδιος ο Schumpeter φοβόταν για το μακροπρόθεσμο μέλλον μιας τέτοιας κοινωνικά ανατρεπτικής διαδικασίας. Για πολλούς ανθρώπους, πέρα από ένα ορισμένο σημείο, ο υλικός πλουτισμός που δημιουργείται από τον ριζικό ρυθμό αλλαγής του καπιταλισμού μπορεί να μην αξίζει τον κόπο. Έτσι, αν επρόκειτο να συνεχίσουν να αποδέχονται την κοινωνική νομιμότητα ενός καπιταλιστικού συστήματος, ίσως απαιτούσαν έναν υψηλότερο σκοπό από την απλή υλική αύξηση των αγαθών και των υπηρεσιών. Σε αυτό το σημείο ήρθε στο προσκήνιο η οικονομική θρησκεία. Υποσχέθηκε ότι η ραγδαία οικονομική πρόοδος του κόσμου, όσο ριζικά ανατρεπτική και αν είναι, όχι μόνο μας κάνει πλουσιότερους σε αγαθά και υπηρεσίες, αλλά τελικά μας κάνει πολύ καλύτερους ανθρώπους. Πράγματι, αυτό είναι ένα θρησκευτικό όραμα που διέπει όχι μόνο τον καπιταλισμό αλλά και πολλά άλλα οικονομικά συστήματα, όπως ο κομμουνισμός, ο οποίος προφήτευε την ανάδυση ενός «νέου ανθρώπου» στο τέλος της ιστορίας, όταν η οικονομική πρόοδος θα κορυφωνόταν με την ίδια τη μεταμόρφωση της ανθρώπινης φύσης.
Άλλες μορφές σοσιαλισμού δημιούργησαν παρόμοιες ουτοπικές ελπίδες και εκπλήξεις. Ωστόσο, για να είναι επιτυχής οποιαδήποτε οικονομική θρησκεία, θα χρειαστεί μια μακρά περίοδος “δημιουργικής καταστροφής”. Το πρόβλημα που αντιμετώπισαν τόσο ο καπιταλισμός όσο και ο σοσιαλισμός είναι το πώς αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να είναι βιώσιμη σε ένα δημοκρατικό πολιτικό σύστημα που συνήθως αποστρέφεται το ρίσκο σε σχέση με το μεγάλο πιθανό κόστος για όλους αυτούς τους πολλούς ανθρώπους που θα μπορούσαν να είναι οι μεγάλοι χαμένοι από τη ριζική οικονομική αλλαγή.
Ένα οικονομικό πλεονέκτημα του καπιταλισμού ήταν ότι οι αυτόνομες λειτουργίες της αγοράς του -με επαρκή θρησκευτική ευλογία για να νομιμοποιηθούν θα μπορούσαν στην πραγματικότητα να διατηρήσουν μια μακροχρόνια περίοδο δημιουργικής καταστροφής και, συνεπώς, ταχείας οικονομικής προόδου. Αν ο αμερικανικός καπιταλισμός μπορούσε απλώς να απελευθερωθεί από τη δημοκρατική πολιτική ανάμειξη, θα μπορούσε στην πραγματικότητα να είναι η πιο γρήγορη πορεία οικονομικής προόδου. Αυτή είναι η απάντηση στο ερώτημα που τέθηκε παραπάνω: Γιατί η νεοκλασική οικονομική επιστήμη -με δεδομένους τους μεγάλους επιστημονικούς περιορισμούς της- ήταν τόσο σημαντική στην πράξη για την επιτυχία του αμερικανικού καπιταλισμού μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο; Ιστορικά, η κρίσιμη συμβολή της ήταν να δώσει μια θρησκευτική ευλογία στον αμερικανικό καπιταλισμό, η οποία ξεπέρασε την τυπική αποστροφή των Αμερικανών προς το ρίσκο, την οποία είχαν τόσοι πολλοί Αμερικανοί απέναντι σε ριζικές αλλαγές.
Αν διακυβεύονταν ο επίγειος παράδεισος, ποιος θα μπορούσε να είναι τόσο εγωιστής ώστε να πολεμήσει ενάντια στην ταχεία αλλαγή. Η ραγδαία αύξηση του υλικού βιοτικού επιπέδου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν απλώς ένα ωραίο μπόνους σε ένα όραμα μεγαλύτερης υπερβατικότητας. Όταν το υπερβατικό στοιχείο εξασθένησε αργότερα στον αιώνα, ένα αυξανόμενο κίνημα αντίστασης του «όχι στην αυλή μου» (NIMBY) έθεσε ένα μεγάλο εμπόδιο στη λειτουργία της αμερικανικής δημιουργικής καταστροφής, ένας σημαντικός παράγοντας πίσω από την επιβράδυνση των ρυθμών ανάπτυξης.
Τα νεοκλασικά οικονομικά για πολλά χρόνια παρείχαν έτσι ένα μεγάλο μέρος της δημόσιας εικόνας και του συμβολισμού – τη λειτουργία της αμερικανικής καπιταλιστικής οικονομικής θρησκείας. Για δεκαετίες, οι φοιτητές έμαθαν αυτή τη λειτουργία στο μάθημα Οικονομικά 101 που ισχυριζόταν ότι αποκάλυπτε την αληθινή φυσική (έστω και σε εξαιρετικά απλουστευμένη μορφή) των νόμων της οικονομικής προόδου. Ο καπιταλισμός μπορεί να απαιτούσε ηρωικές ατομικές και άλλες θυσίες, αλλά δικαιολογούνταν ως το (προσωρινό) μέσο για τον πολύ μεγαλύτερο σκοπό της σωτηρίας του έθνους -και τελικά ολόκληρου του κόσμου. Ένα οικονομικό ιερατείο μας καθοδηγούσε στο μονοπάτι της μακροπρόθεσμης οικονομικής προόδου. Ο προοδευτικός θρησκευτικός συμβολισμός των νεοκλασικών οικονομικών ήταν επίσης πρακτικά χρήσιμος για την επιτυχία του αμερικανικού καπιταλισμού, λόγω της έμφασής του σε έναν θεωρητικό κόσμο στατικής ισορροπίας, αποσπώντας έτσι την προσοχή από την πραγματικότητα του υψηλού κοινωνικού κόστους για πολλούς ανθρώπους που συνδέεται με τη διαδικασία της διαρκώς συνεχιζόμενης δημιουργικής καταστροφής.
Πράγματι, στην απεικόνιση της λειτουργίας μιας νεοκλασικής οικονομίας με τέλεια πληροφόρηση και τέλειο ορθολογισμό, δεν θα υπήρχε καθόλου τέτοιο μεταβατικό κοινωνικό κόστος. Συμβολικά, η μετάβαση από μια κατάσταση οικονομικής ισορροπίας σε μια άλλη θα ήταν απολύτως ανώδυνη σε έναν κόσμο με τέλεια γνώση και τέλεια ορθολογικούς οικονομικούς παράγοντες – οι οποίοι έτσι θα γνώριζαν αμέσως πώς να προσαρμοστούν απρόσκοπτα σε τυχόν εξωτερικούς κλυδωνισμούς. Αν υπήρχαν εμπόδια για την οικονομική πρόοδο, αυτά θα ήταν πολιτικά – ίσως η κοινωνική ανάγκη να αποδεχτούν μια νέα κατανομή του εισοδήματος που θα δημιουργούσε νικητές και ηττημένους. Ακόμη και από αυτή την άποψη, ωστόσο, οι μακροχρόνιες πολιτικές διαμάχες θα μπορούσαν να παραβιάσουν την υπόθεση της τέλειας πληροφόρησης και του τέλειου ορθολογισμού: με τέλεια γνώση, κάθε πολιτικός παράγοντας θα μπορούσε να δει από την αρχή την τελική πολιτική λύση, οπότε γιατί να σπαταλήσει χρόνο και ενέργεια για να πολεμήσει γι’ αυτήν, όταν το αποτέλεσμα ήταν πολιτικά αναπόφευκτο.
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι ότι, όσο οι απλοί άνθρωποι πίστευαν στις σωτήριες για τον κόσμο δυνάμεις της οικονομικής προόδου, η οικονομολογική τους πίστη θα λειτουργούσε νομιμοποιητικά για ένα νέο εξουσιαστικό ιερατείο στην κοινωνία, το ιερατείο των επαγγελματιών οικονομολόγων. Αν η οικονομική πρόοδος ήταν πράγματι το αληθινό μονοπάτι της ανθρώπινης σωτηρίας, αυτό δεν θα βρισκόταν στη διδασκαλία της Βίβλου αλλά στο σύνολο των τεχνικών γνώσεων που κατείχαν οι επαγγελματίες οικονομολόγοι. Τα μέλη του επαγγέλματος των οικονομολόγων θα έπρεπε επομένως να αντικαταστήσουν το ρωμαιοκαθολικό και άλλα ιερατεία του παρελθόντος. Επιπλέον, τα παραδοσιακά ιερατεία είχαν ήδη βιώσει μια απότομη διάβρωση της δημόσιας πίστης στα παραδοσιακά τους μηνύματα, αφήνοντας πολλούς σύγχρονους ανθρώπους να αναζητούν απεγνωσμένα ένα νέο έγκυρο ιερατείο στο οποίο θα μπορούσαν να έχουν εμπιστοσύνη. Παρά την ευρεία δημόσια πίστη στη λαϊκή δημοκρατία, φαίνεται ότι κάθε κοινωνία χρειάζεται μια καθοδηγητική ελίτ. Πράγματι, μπορεί να είναι πιο σημαντικό να υπάρχει κάποια τέτοια ελίτ παρά οι συγκεκριμένες λεπτομέρειες της θρησκευτικής βάσης στην οποία η ελίτ αυτή διεκδικεί τη νομιμοποίησή της. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα μέλη του επαγγέλματος των οικονομολόγων συχνά φοιτούσαν σε πανεπιστήμια υψηλού κύρους και ήταν ιδιαίτερα ευφυή. Επιπλέον, όταν τοποθετήθηκαν σε θέσεις πραγματικής χάραξης πολιτικής και διοικητικής εξουσίας, πολλοί από αυτούς αναγνώρισαν ότι τα ανώτερα επίπεδα οικονομολογικής θεωρίας που είχαν μάθει είχαν ελάχιστα να προσφέρουν στην αντιμετώπιση των περισσότερων πρακτικών προβλημάτων που αντιμετώπιζαν (Nelson 1987). Σε σύγκριση με άλλους υποψήφιους για μια καθοδηγητική αμερικανική ελίτ, τα μέλητου επαγγέλματος των οικονομολόγων είχαν πολλά να τους συστήσουν.
Στη σύγχρονη εποχή, η θέση της ελίτ επιτυγχάνεται, πάνω απ’ όλα, με τη διεκδίκηση της ειδικής κατοχής επιστημονικών γνώσεων. Όσο η λαϊκή πίστη στις λυτρωτικές δυνάμεις της οικονομικής επιστήμης κρατάει σταθερά, ο αμερικανικός καπιταλισμός θα μπορούσε να στηριχθεί σε τρεις πυλώνες: (1) τη λαϊκή πίστη στην οικονομική πρόοδο ως πηγή της ανθρώπινης σωτηρίας και τη βάση του μετασχηματισμού της ανθρώπινης φύσης- (2) τη δημιουργική καταστροφή ως το μονοπάτι του αμερικανικού καπιταλισμού (πιθανότατα το πιο γρήγορο μονοπάτι απ’ όλα)- και (3) το ιερατείο των οικονομολόγων ως τους κορυφαίους επιστημονικούς εμπειρογνώμονες της αμερικανικής οικονομίας, μια καθοδηγητική ελίτ που συντηρεί το καπιταλιστικό σύστημα και διασφαλίζει ότι η ταχεία οικονομική πρόοδος μπορεί να συνεχιστεί.
Μέχρι το 2017, ωστόσο, μεγάλο μέρος αυτού του θρησκευτικού σώματος οικονομικής πίστης είχε διαβρωθεί. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στη Μεγάλη Ύφεση του 2008 και του 2009 και εν μέρει στην ευρύτερη αναγνώριση των περιορισμών των νεοκλασικών οικονομικών. Αμφιβολίες σχετικά με τη μεθοδολογία και τις παραδοχές είχαν αναπτυχθεί μεταξύ πολλών επαγγελματιών οικονομολόγων σε προηγούμενες δεκαετίες. Ο Robert Samuelson (2012), κορυφαίος αρθρογράφος της Washington Post, περιέγραψε τη διαδικασία:
Πρόκειται για μια πνευματική κατάρρευση… Υπάρχει μια απώλεια πίστης στις οικονομικές ιδέες -και στις κυβερνητικές πολιτικές που βασίζονται σε αυτές- που οφείλεται στην αποτυχία των περισσότερων οικονομολόγων να προβλέψουν την οικονομική κρίση και πολλά επακόλουθα γεγονότα.
Αν το κοινό έχει χάσει την εμπιστοσύνη του στο οικονομικό ιερατείο, ίσως έχει λιγότερο νόημα να υπομείνει τα κοινωνικά τραύματα της δημιουργικής καταστροφής, τα οποία το οικονομικό ιερατείο κήρυττε ως απαραίτητα για τη σωτηρία του κόσμου (Nelson 2018). Έχει αυτό να κάνει, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς, με το Brexit και την εκλογή του Donald Trump, αμφότερα το 2016;
Οι οικονομολόγοι, ομολογουμένως, έχουν έναν ισχυρό ανταγωνιστή για το ρόλο της πιο σημαντικής κοσμικής θρησκευτικής ελίτ στην αμερικανική κοινωνία: τα μέλη του νομικού επαγγέλματος. Γράφοντας στο Stanford Law Review, ο Thomas Grey (1984: 3) εξηγεί:
Ακριβώς όπως οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι θεωρούν το λόγο του Θεού ως κυρίαρχο και τη Βίβλο ως το λόγο του Θεού, έτσι και οι Αμερικανοί θεωρούν τη βούληση του λαού ως κυρίαρχη, τουλάχιστον σε κοσμικά θέματα, και το Σύνταγμα ως την πιο έγκυρη νομική έκφραση αυτής της λαϊκής βούλησης.
Με αυτόν τον τρόπο, η εξουσία του Θεού εκκοσμικεύεται στο Σύνταγμα, όπως οι οικονομολόγοι εκκοσμικεύουν τις παντοδύναμες εξουσίες του Θεού στην επιστήμη της οικονομικής προόδου. Το Σύνταγμα υπήρξε έτσι «ουσιαστικά από τη στιγμή της επικύρωσής του, ένα ιερό σύμβολο, το πιο ισχυρό έμβλημα (μαζί με τη σημαία) του ίδιου του έθνους».
Περιγράφοντας τον εαυτό του ως «νομικό θεολόγο», ο καθηγητής νομικής του Πανεπιστημίου του Τέξας Sanford Levinson (1988: 27) έγραψε ομοίως ότι το Σύνταγμα είναι το «ιερό κείμενο της Αμερικής». Τα μέλη του Ανώτατου Δικαστηρίου όχι μόνο ντύνονται και ενεργούν σαν ιερείς, αλλά το αμερικανικό έθνος έχει αντικαταστήσει «ένα ιερατείο δικηγόρων με το ποντιφικό δικαστήριο» στη Ρώμη (Levinson 1988: 47). Όπως η οικονομία έχει συχνά ακολουθήσει μια παλαιότερη χριστιανική πορεία, ο Levinson περιγράφει τις τρέχουσες συνταγματικές συζητήσεις ως κοσμικές αναπαραστάσεις παλαιότερων θεολογικών συζητήσεων εντός του χριστιανισμού. Η σημερινή συνταγματική πρωτοτυπία, για παράδειγμα, ακολουθεί τη διακήρυξη του Λουθήρου ότι η γνώση του Θεού πρέπει να αποκτάται από «τις γραφές και μόνο». Αυτός φαίνεται να είναι ένας συνηθισμένος αμερικανικός τρόπος: η θρησκεία βρίσκεται στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης, αλλά οι πιο ισχυρές θρησκείες σε αυτές τις συζητήσεις αρνούνται τη θρησκευτική τους ουσία (Nelson 2015b). Δεδομένης της αμερικανικής συνταγματικής αρχής του διαχωρισμού εκκλησίας και κράτους, αυτό εγείρει την περίπλοκη πιθανότητα ότι ο νόμος κάνει ενεργές διακρίσεις υπέρ των κοσμικών θρησκειών και κατά των παραδοσιακών θρησκειών που αναγνωρίζουν ρητά το θρησκευτικό τους χαρακτήρα (Nelson 2011).
Η σκανδιναβική σοσιαλδημοκρατία ως οικονομική θρησκεία
Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι η μόνη χώρα όπου μια κυρίαρχη θρησκεία έχει εξελιχθεί από την παραδοσιακή θρησκεία. Το 2011, το βιβλίο του Νορβηγού ιστορικού Francis Sejersted The Age of Social Democracy: Norway and Sweden in the Twentieth Century εμφανίστηκε σε αγγλική μετάφραση. Σύμφωνα με τον Sejersted (2011: 2), η σοσιαλδημοκρατία στον σκανδιναβικό κόσμο (Δανία, Φινλανδία, Ισλανδία, Νορβηγία και Σουηδία) υπήρξε ένα «απελευθερωτικό σχέδιο». Η διαδικασία είχε περιστραφεί γύρω από έναν «αγώνα για την οικοδόμηση της ιδανικής κοινωνίας», βασισμένο στην «τεχνική και οικονομική πρόοδο». Η επίτευξη μιας τέτοιας οικονομικής προόδου θα απελευθέρωνε τους ανθρώπους «από τη φτώχεια και την καταπίεση της εργασίας», δημιουργώντας την υλική βάση για μια ριζική μεταμόρφωση της σκανδιναβικής κοινωνίας τα επόμενα χρόνια.
Στη Σουηδία, όπως εξηγεί περαιτέρω ο Sejersted (2011: 45-47), «είναι εντυπωσιακό το πόσο πολύ οι σοσιαλδημοκράτες ασχολήθηκαν με τα προβλήματα της παραγωγής» εις βάρος «της παραδοσιακής ενασχόλησης των σοσιαλιστών με τα προβλήματα της αναδιανομής» και της κοινωνικής ισότητας. Η εφαρμογή της σοσιαλδημοκρατίας στη Σουηδία χαρακτηριζόταν από μια βαθιά «ανησυχία για τη βιομηχανική αποτελεσματικότητα». Για τους Σουηδούς σοσιαλδημοκράτες, ο «μηχανικός έγινε με μια ιδιαίτερη έννοια ο εκπρόσωπος της σύγχρονης κοινωνίας». Δεν ήταν μόνο οι μηχανικοί παραγωγής αλλά και οι κοινωνικοί επιστήμονες, διότι θα αναλάμβαναν το ρόλο των μηχανικών ολόκληρης της κοινωνικής τάξης. Ο Sejersted εξηγεί ότι «ο άνθρωπος που εξέφρασε αυτή τη νέα κοινωνική πολιτική ιδεολογία [της σοσιαλδημοκρατίας] με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο ήταν ο Σουηδός οικονομολόγος Gunnar Myrdal» τη δεκαετία του 1930 και αργότερα (και ο οποίος μοιράστηκε το βραβείο Νόμπελ με τον Hayek το 1974).
Οι βασικές πεποιθήσεις της σκανδιναβικής σοσιαλδημοκρατίας συνιστούν έτσι μια ακόμη οικονομική θρησκεία (Nelson 2017). Αυτή η οικονομική θρησκεία έχει επίσης χριστιανικές ρίζες, αλλά, στην περίπτωση των σκανδιναβικών χωρών, η θρησκεία είναι ο λουθηρανισμός, ο οποίος ήταν παντού η κυρίαρχη πίστη για αιώνες. Όταν ο Max Webber ([1905] 1958) έγραψε για την Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, επέλεξε έναν παραπλανητικό τίτλο. Το βιβλίο αφορούσε σχεδόν εξ ολοκλήρου την «καλβινιστική ηθική» και τη σχέση της με τον καπιταλισμό. Εκτός όμως από την καλβινιστική ηθική υπάρχει και μια άλλη προτεσταντική ηθική, η «λουθηρανική ηθική». Παρά τις πολλές ομοιότητες, έχουν επίσης κάποιες σημαντικές διαφορές.
Ο Λούθηρος ήταν αντίθετος, για παράδειγμα, με την καλβινιστική αποδοχή των υψηλότερων κερδών που προέρχονταν από την ανταγωνιστική επιτυχία των επιχειρήσεων ως εκπλήρωση μιας έγκυρης κλήσης από τον Θεό. Αντίθετα, μια λουθηρανική κλήση θα πρέπει να υπηρετεί τον χρυσό κανόνα «να κάνεις στον πλησίον σου ό,τι θα ήθελες να κάνει σε σένα». Αυτό αποτελεί τη βάση για την περίφημη αίσθηση της κοινωνικής αλληλεγγύης και της εμπιστοσύνης στους άλλους που διακρίνει τον σκανδιναβικό κόσμο. Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα των Σκανδιναβών, η εξαιρετική δέσμευση των Σκανδιναβών στην ελεύθερη κυριαρχία της ατομικής συνείδησης, θέτει σε εφαρμογή την ιστορική δήλωση του Μαρτίνου Λούθηρου στη Συνέλευση της Βορμς το 1521: «Εδώ στέκομαι, δεν μπορώ να κάνω κάτι άλλο».
Οι σκανδιναβικές χώρες παρουσιάζουν επίσης εξαιρετικό βαθμό ισότητας των φύλων. Και πάλι, αυτό αντανακλά την ισχυρή δέσμευση των Λουθηρανών στο βιβλικό μήνυμα ότι κάθε άτομο, άνδρας ή γυναίκα, είναι εξίσου πλασμένο κατ’ εικόνα του Θεού. Αν και κοινό στοιχείο όλου του χριστιανισμού, δόθηκε περαιτέρω έμφαση από τον ίδιο τον Λούθηρο, ο οποίος έβλεπε τον γάμο του ως ένα από τα τα δύο καλέσματά του στη ζωή (το άλλο ήταν η διάδοση του Ευαγγελίου) και από τον υψηλό βαθμό ισότητας που επέδειξε για τους μετέπειτα Λουθηρανούς οπαδούς του στη συμπεριφορά του γάμου του στην εποχή του (Nelson, υπό έκδοση).
Δεδομένων των συχνών στενών δεσμών μεταξύ της παραδοσιακής θρησκείας ενός έθνους και της μετέπειτα κοσμικής θρησκείας του, δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η οικονομική θρησκεία της σκανδιναβικής σοσιαλδημοκρατίας αποδεικνύεται ότι είναι ένας εκκοσμικευμένος λουθηρανισμός. Μέχρι πρόσφατα, μια τέτοια ιδέα θα αντιμετωπιζόταν με σκεπτικισμό από τους περισσότερους Σκανδιναβούς ιστορικούς και άλλους μελετητές που συμμερίζονταν την καθιερωμένη παραδοχή του 20ού αιώνα ότι η κατάρρευση της θρησκείας ήταν το αναπόφευκτο κύμα του μέλλοντος. Από τη δεκαετία του 1990, ωστόσο, μια ομάδα Σκανδιναβών μελετητών καταλήγει σε διαφορετικό συμπέρασμα. Ένας κορυφαίος Φινλανδός ιστορικός, ο Henrik Stenius (1997: 162), έγραψε ότι η κομφορμιστική σκέψη και άλλες φινλανδικές πολιτιστικές συνήθειες αντανακλούν «την επίδραση της λουθηρανικής παράδοσης στον πολιτικό πολιτισμό των Σκανδιναβών». Οι Oystein Sorensen και Bo Strath (1997: 13) δηλώνουν ότι «δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να φανταστούμε τους [σκανδιναβούς] σοσιαλδημοκράτες ως ένα εκκοσμικευμένο λουθηρανικό κίνημα». Πράγματι, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι «η σοσιαλδημοκρατία [είναι] μια συνέχιση/μεταμόρφωση του λουθηρανισμού» (Sorenson και Strath 1997: 5). Ένας κοινωνιολόγος του Πανεπιστημίου του Ελσίνκι δήλωσε ομοίως ότι, κατά τον 20ο αιώνα, οι σκανδιναβικές χώρες είχαν επηρεαστεί ισχυρά από «έναν νέο ‘εκκοσμικευμένο λουθηρανισμό’ με τη μορφή των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων [που] συνέχισαν τη λουθηρανική παράδοση στην οικοδόμηση του [σκανδιναβικού] κράτους πρόνοιας» (Alapuro 1998: 377).
Έκτοτε, η άποψη αυτή βρίσκει όλο και μεγαλύτερη υποστήριξη μεταξύ των Σκανδιναβών μελετητών. Ο Δανός ιστορικός Uffe Ostergard (2011: 93) έγραψε ότι «το δανέζικο κράτος πρόνοιας είναι αποτέλεσμα [ενός] εκκοσμικευμένου λουθηρανισμού σε εθνικό ένδυμα, παρά [ενός] διεθνούς σοσιαλισμού». Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς για την πρώιμη επιρροή του σοσιαλισμού από τους περισσότερους παλαιότερους αναλυτές. Ο Ostergard (2011: 93) εξηγεί ότι, στη Δανία, η σοσιαλδημοκρατική πλατφόρμα του 1934 καθόρισε τις αρχές και την πολιτική ατζέντα μιας νέας «Δανίας για το λαό», η οποία θα μετέτρεπε την παλιά δανική λουθηρανική κρατική εκκλησία σε μια νέα σοσιαλδημοκρατική κρατική εκκλησία. Οι Johann Paul Arnason και Bjorn Wittrock (2012: 10-11) δηλώνουν ότι «δεν μπορεί [τώρα] να υπάρξει αμφιβολία για την κυρίαρχη σημασία του Λουθηρανισμού», η εκκοσμίκευση του οποίου έπαιξε «τον πιο αποφασιστικό και διαρκή ρόλο» στη διαμόρφωση της σκανδιναβικής σοσιαλδημοκρατικής σκέψης και, ως εκ τούτου, στην ανάπτυξη του σκανδιναβικού κράτους πρόνοιας τον 20ό αιώνα.
Περιβαλλοντική θρησκεία
Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, στα μέσα του 18ου αιώνα, υποστήριξε ότι η σύγχρονη πρόοδος ήταν στην πραγματικότητα οπισθοδρόμηση. Καμία κορυφαία κοσμική θρησκεία κατά τα επόμενα 200 χρόνια, ωστόσο, δεν ακολούθησε τον Ρουσσώ στην απόρριψη του ίδιου του στόχου της ίδιας της προόδου -κυρίως ακολουθώντας μια οικονομική πορεία. Με την άνοδο του περιβαλλοντισμού κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα , ωστόσο, αυτό δεν μπορούσε πλέον να ειπωθεί. Μια νέα περιβαλλοντική θρησκεία θεωρούσε την οικονομική θρησκεία ως έναν επικίνδυνο ανταγωνιστή, του οποίου οι λανθασμένες διδασκαλίες θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο το μέλλον των ανθρώπων και των άλλων ειδών στη γη (Nelson 2010). Το βιβλίο της Rachel Carson «Silent Spring», που εμφανίστηκε το 1962, εγκαινίασε το σύγχρονο περιβαλλοντικό κίνημα, ένα άλλο παράδειγμα του θρησκευτικού μετασχηματισμού που συνέβη στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1960 (Nelson 2012). Όπως εξήγησε η Carson (1962: 219- 220):
Με την αυγή της βιομηχανικής εποχής, ο κόσμος έγινε ένας τόπος συνεχών, συνεχώς επιταχυνόμενων αλλαγών. Το φυσικό περιβάλλον αντικαταστάθηκε γρήγορα από ένα τεχνητό περιβάλλον που αποτελείται από νέους χημικούς και υλικούς παράγοντες, πολλοί από τους οποίους διαθέτουν ισχυρές ικανότητες για την πρόκληση βιολογικών αλλαγών.
Έχοντας απομακρυνθεί από τη δυνατότητα να ζουν σε έναν φυσικό και συνεπώς οικολογικά ισορροπημένο κόσμο, οι σύγχρονοι άνθρωποι βιώνουν πλέον μεγάλες εκθέσεις σε «καρκινογόνες ουσίες που οι ίδιες οι δραστηριότητές τους είχαν δημιουργήσει» και από τις οποίες «ο άνθρωπος δεν είχε καμία προστασία».
Οι δυνητικά τρομερές επιπτώσεις των σύγχρονων επιστημονικών δυνατοτήτων είχαν φανεί στην πυρηνική ακτινοβολία που έπεσε πάνω στους ανθρώπους στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι – η δημιουργία πυρηνικών όπλων, που ήταν ίσως ο απόλυτος κίνδυνος που προέκυψε από την άστοχη λατρεία της οικονομικής και επιστημονικής προόδου. Επιπλέον, στην παρόμοια ικανότητά τους να προκαλούν γενετικές βλάβες, η Carson έγραψε (1962: 208): «Ο παραλληλισμός μεταξύ χημικών ουσιών και ακτινοβολίας είναι ακριβής και αναπόφευκτος». Πράγματι, ενώ αυτό αποδείχθηκε υπερβολή, η Σιωπηλή Άνοιξη προειδοποιεί ότι «η γενετική αλλοίωση μέσω τεχνητών [χημικών] παραγόντων είναι η απειλή της εποχής μας, ‘ο τελευταίος και μεγαλύτερος κίνδυνος για τον πολιτισμό μας’».
Για περιβαλλοντολόγους όπως η Carson, η σύγχρονη εποχή είχε κάνει θεό της την επιστημονική και οικονομική πρόοδο, μόνο και μόνο για να συνειδητοποιήσει τώρα τις καταστροφικές συνέπειες της λατρείας για άλλη μια φορά ενός ψεύτικου ειδώλου. Μια νέα αμερικανική θρησκεία αναζήτησε έτσι έμπνευση από τον Καλβινισμό- σε αυτή την περίπτωση ήταν η πλευρά του Καλβινισμού που τόνιζε τη διαφθορά της ανθρώπινης κατάστασης. Ο David Brower, επί 18 χρόνια επικεφαλής της Sierra Club, συνέκρινε τα ανθρώπινα όντα με έναν «καρκίνο της γης» (αναφέρεται στο McPhee 1971: 83). Ένας αξιοσημείωτος αριθμός Αμερικανών περιβαλλοντικών ηγετών, μεταξύ των οποίων όχι μόνο η Carson και ο Brower αλλά και ο John Muir, ο Edward Abbey, ο Dave Foreman, και ακόμη άλλοι, ανατράφηκαν στην Πρεσβυτεριανή Εκκλησία (το σκωτσέζικο παρακλάδι του Καλβινισμού) ή σε ένα από τα αμερικανικά παρακλάδια της. Ο περιβαλλοντολόγος ιστορικός Mark Stoll (1997: 52) σχολιάζει έτσι ότι οι σημερινοί «περιβαλλοντολόγοι συσπειρώνονται για την υπεράσπιση της ενάρετης φύσης ενάντια στις ανήθικες δυνάμεις που αφήνουν να τους κυριεύσει η απληστία». Αυτό αντανακλά τις «καλβινιστικές ηθικές και ακτιβιστικές ρίζες» του σύγχρονου περιβαλλοντικού κινήματος. Πράγματι, αναδιατυπώνοντας σε νέα γλώσσα «τα δόγματα που έθεσε ο Ιωάννης Καλβίνος», βρίσκει κανείς σήμερα στο περιβαλλοντικό κίνημα μια «ηθική οργή, ακτιβισμό και έκκληση για κυβερνητική παρέμβαση [που] αντλούν από τον ίδιο λογαριασμό. [Σε αυτό το όραμα] ο κόσμος έχει μεταμορφωθεί με νέες [περιβαλλοντικές] απαντήσεις που συχνά είναι μόνο παλιές, επαναδιατυπωμένες» από την προηγούμενη αμερικανική θρησκευτική ιστορία.
Ο διακεκριμένος ιστορικός του περιβάλλοντος Donald Worster (1994: 197) σημειώνει ομοίως ότι η έντονη επιθυμία να εξαγνιστεί ο κόσμος από τα κακά που εξαπλώνονται συνδυάστηκε στον πρώιμο προτεσταντισμό με μια ισχυρή αίσθηση «ασκητικής πειθαρχίας»:
Υπήρχε … μια βαθιά καχυποψία στο προτεσταντικό μυαλό για το αχαλίνωτο παιχνίδι, την υπερβολική κατανάλωση και την αυτοϊκανοποίηση, μια καχυποψία που έτεινε να είναι πολύ επιφυλακτική απέναντι στην ανθρώπινη φύση, να φοβάται ότι οι άνθρωποι γεννήθηκαν διεφθαρμένοι και είχαν ανάγκη από αυστηρή διαχείριση.
Ο Worster (1994: 197-198) διαπιστώνει τώρα ότι οι ίδιοι οι απόηχοι αυτού του πιο απαισιόδοξου τρόπου σκέψης εμφανίζονται συχνά σε περίοπτη θέση μεταξύ των σημερινών περιβαλλοντολόγων, για τους οποίους «πολύ συχνά για το κοινό ακούγονται σαν ζοφερές αντηχήσεις της ηχηρής καταγγελίας του Gilbert Burnet το 1679: ‘Όλο το έθνος είναι διεφθαρμένο … και μπορούμε δικαίως να περιμένουμε ανήκουστες συμφορές’»”. Ο Worster υποδηλώνει ότι στη δική μας εποχή της ευρείας αφοσίωσης στις προσωπικές απολαύσεις και την κατανάλωση «η προτεσταντική ασκητική παράδοση μπορεί κάποτε να επιβιώσει μόνο μεταξύ των περιβαλλοντολόγων του έθνους, οι οποίοι … σβήνουν καταναγκαστικά τα φώτα».
Αντί να λατρεύουν την οικονομική πρόοδο, πολλοί περιβαλλοντολόγοι εκφράζουν τώρα την πίστη τους στις προσπάθειες προστασίας και αποκατάστασης του φυσικού κόσμου, για να διορθώσουν τις ζημιές που προκλήθηκαν από μια μακροχρόνια λανθασμένη αφοσίωση στην πρόοδο και να σώσουν το μέλλον της γης. Όπως επιδιώκεται ιστορικά, η οικονομική πρόοδος, πιστεύουν, είναι πιο πιθανό να οδηγήσει σε μια νέα κόλαση στη γη παρά σε έναν νέο παράδεισο στη γη. Πράγματι, υπήρχαν πολλά στην ιστορία του 20ού αιώνα που έμοιαζαν να έρχονται σε αντίθεση με τα βασικά δόγματα της οικονομικής θρησκείας ( Johnson 1983). Εμπειρικά, ήταν εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι η τεράστια υλική πρόοδος στα ανεπτυγμένα έθνη του κόσμου δεν απέφερε αντίστοιχη ηθική πρόοδο. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως η Γερμανία του Αδόλφου Χίτλερ, το επίπεδο της ανθρώπινης διαφθοράς, όπως φάνηκε στο Ολοκαύτωμα -που διευκολύνθηκε από την «πρόοδο» που σημείωσαν η σύγχρονη γερμανική οικονομία και επιστήμη- μπορεί να έφτανε ή να ξεπερνούσε κάθε προηγούμενο κακό στην ανθρώπινη ιστορία. Ίσως η τρέχουσα εποχή να ορίζεται περισσότερο από την εγκατάλειψη των βασικών αρχών της οικονομικής θρησκείας παρά από μια ανανεωμένη λατρεία της ταχείας υλικής προόδου. Ωστόσο, η περιβαλλοντική θρησκεία δεν είναι απαλλαγμένη από τις δικές της σημαντικές συγχύσεις, ασυνέπειες και άλλες θεολογικές ελλείψεις (Nelson 2004b).
Συμπέρασμα
Μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, ο προοδευτικός στόχος της επιρροής του κόσμου μέσω της εφαρμογής των οικονομικών και άλλων φυσικών και κοινωνικών επιστημών φαινόταν να είναι ένας ακόμη από τους ουτοπικούς στόχους της ιστορίας. Ο ουτοπισμός έχει ένα σταθερό ιστορικό αποτυχίας. Η Μεγάλη Ύφεση του 2008 και του 2009 και τα επακόλουθά της προσφέρουν ένα πολύ πρόσφατο παράδειγμα αποτυχίας για τα μέλη του επαγγέλματος των οικονομολόγων (Lo 2012). Εκτός από τους οικονομολόγους, τα επαγγέλματα της ψυχολογίας, της πολιτικής, της κοινωνιολογίας και άλλων κοινωνικών επιστημών έχουν επίσης παραδεχτεί ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών αποτυχιών. Με κάθε τέτοια αποτυχία, τα θεμέλια της προοδευτικής οικονομικής και επιστημονικής πίστης έχουν διαβρωθεί περαιτέρω. Εκτός από τους οικονομολόγους, ορισμένοι άλλοι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν γράψει εσωτερικές κριτικές καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι δικοί τους επαγγελματικοί κλάδοι είναι στην πραγματικότητα μεταμφιεσμένες θρησκείες (Vitz 1994- Gentile 2006- Smith 2014).
Οι εξελίξεις των δύο τελευταίων δεκαετιών στην Κίνα αποτελούν ένα άλλο σημαντικό σύνολο γεγονότων που απαξιώνουν την οικονομική θρησκεία. Σύμφωνα με τα δόγματα της οικονομικής θρησκείας, η αξιοσημείωτη οικονομική πρόοδος της Κίνας κατά τη διάρκεια αυτών των ετών θα έπρεπε να έχει οδηγήσει σε πολύ μεγαλύτερο εσωτερικό άνοιγμα, διευρυμένες οικονομικές και πολιτικές ελευθερίες και περισσότερη δημοκρατία, ενώ σε διεθνές επίπεδο θα έπρεπε επίσης να έχει φέρει την Κίνα πιο συνεργάσιμη στην παγκόσμια πολιτική και οικονομική τάξη. Τίποτα από αυτά δεν συνέβη, και συχνά η κατεύθυνση της αλλαγής ήταν η αντίθετη. Τόσο ο πρόεδρος Bill Clinton όσο και ο πρόεδρος Barack Obama, ωστόσο, ήταν αληθινοί πιστοί στις μετασχηματιστικές δυνάμεις της οικονομικής προόδου, βασίζοντας τις πολιτικές τους έναντι της Κίνας σε αυτή τη θεμελιώδη πεποίθηση. Όπως γράφει ο αρθρογράφος Edward Luce (2018) στους Financial Times, αυτό αποδείχθηκε «ιστορικό λάθος». Πράγματι, «η Κίνα είναι λιγότερο ελεύθερη» και κατά τα άλλα έχει υποχωρήσει όσον αφορά τα κύρια δόγματα της οικονομικής θρησκείας από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, ακόμη και όταν ο σημερινός πρόεδρος Xi Jinping προεδρεύει σήμερα μιας οικονομίας που είναι τρεις φορές μεγαλύτερη από ό,τι ήταν τότε, αποδεικνύοντας έτσι παραστατικά ότι η οικονομική θρησκεία πρέπει πλέον να θεωρηθεί ως μια «απαξιωμένη κοσμοθεωρία».
Η εξασθένηση της εμπιστοσύνης του κοινού στο επάγγελμα του οικονομολόγου και στις εξειδικευμένες μεθόδους του δεν έχει ομολογουμένως κάνει πολλούς σημερινούς οικονομολόγους να απαρνηθούν το «φθόνο της φυσικής». Δεδομένης της εμπειρικής πραγματικότητας ότι οι διαφορές στις οικονομικές γνώσεις δεν μοιάζουν καθόλου με εκείνες της φυσικής, αυτός είναι ένας έμμεσος τρόπος, ωστόσο, για να γίνει μια θρησκευτική δήλωση. Η οικονομική επιστήμη υπήρξε πιο σημαντική στη σύγχρονη εποχή για τις θρησκευτικές ευλογίες που προσέδωσε στην οικονομική λειτουργία της κοινωνίας παρά για την ικανότητά της να ανακαλύπτει επιστημονικούς οικονομικούς νόμους. Είναι αδύνατο να αποδείξουμε με βεβαιότητα ότι τα οικονομικά και οι κοινωνικές επιστήμες δεν θα μπορέσουν ποτέ να πετύχουν τις μεγάλες φιλοδοξίες τους για την εξιχνίαση της αλήθειας. Ίσως ένας Νεύτωνας των κοινωνικών επιστημών να γεννηθεί σε έναν αιώνα από τώρα. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει επίσης κανένας τρόπος να αποδειχθεί ότι μια τέτοια επαναστατική πρόοδος της επιστημονικής γνώσης στον τομέα των ανθρώπινων υποθέσεων θα υπάρξει ποτέ. Ναι ή όχι, πρόκειται για ένα άλμα πίστης (Nelson 2015a).
Σημείωση
1. Επεξηγώντας την ιδέα του ότι ο καπιταλισμός είναι μια έμμεση μορφή θρησκείας, ο Benjamin ([1921] 1996) συνεχίζει λέγοντας:
Στον καπιταλισμό μπορεί να διακρίνει κανείς μια θρησκεία – δηλαδή, ο καπιταλισμός χρησιμεύει ουσιαστικά για να απαλύνει τις ίδιες ανησυχίες, τα βάσανα και τις διαταραχές στις οποίες οι λεγόμενες θρησκείες προσέφεραν απαντήσεις. … [Είναι δυνατόν να διακρίνουμε τρεις πτυχές αυτής της θρησκευτικής δομής του καπιταλισμού. Πρώτον, ο καπιταλισμός είναι μια καθαρά λατρευτική θρησκεία, ίσως η πιο ακραία που υπήρξε ποτέ …. Από αυτή την άποψη ο ωφελιμισμός αποκτά τις θρησκευτικές του προεκτάσεις. Αυτή η συγκεκριμενοποίηση της λατρείας συνδέεται με ένα δεύτερο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού: τη μονιμότητα της λατρείας. Ο καπιταλισμός είναι η γιορτή της λατρείας sans reve et sans merci [χωρίς όνειρο ή έλεος]. Δεν υπάρχουν «καθημερινές ημέρες». Δεν υπάρχει μέρα που να μην είναι γιορτή, με την τρομερή έννοια ότι όλη η ιερή της μεγαλοπρέπεια ξεδιπλώνεται μπροστά μας- κάθε μέρα προστάζει την απόλυτη πίστη κάθε πιστού. Και τρίτον, η λατρεία κάνει την ενοχή αληθινή. Ο καπιταλισμός είναι ίσως η πρώτη περίπτωση λατρείας που δημιουργεί ενοχές, όχι εξιλέωση. Από αυτή την άποψη, αυτό το θρησκευτικό σύστημα είναι παγιδευμένο στην ορμή ενός ευρύτερου κινήματος. Μια τεράστια αίσθηση ενοχής που δεν μπορεί να βρει ανακούφιση καταλαμβάνει τη λατρεία.
Το κλειδί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσματος είναι ότι Schuld στα γερμανικά σημαίνει τόσο «χρέος» όσο και «ενοχή». Έτσι, ένα σύστημα που βασίζεται στη συσσώρευση χρέους είναι ένα σύστημα που βασίζεται στη συσσώρευση ενοχής.
Βιβλιογραφία
Ahlstrom, Sydney E. ([1972] 2004). Μια θρησκευτική ιστορία του αμερικανικού λαού.
New Haven, CT: Yale University Press.
Alapuro, Risto. (1998). “Σχόλια για το βιβλίο του Sorensen ‘On King, Pietism and Rent- Seeking in Scandinavian Welfare States'”. Acta Sociologica 41(4): 363-375. Arnason, Johann Pall, και Bjorn Wittrock. (2012). “Εισαγωγή”. Στο Nordic Paths to Modernity. Eds. Johann Pall Arnason και Bjorn Wittrock.
Οξφόρδη: Berghahn Books.
Bailey, Edward. (1998). Implicit Religion: Τζέιμς Μπράιτσερ, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Δημοκρατίας. London: London: Middlesex University Press.
Benjamin, Walter. ([1921] 1996). “Ο καπιταλισμός ως θρησκεία”. Στο Επιλεγμένα κείμενα, τόμος 1, 1913-1926. Eds. Επιμέλεια: Marcus Bullock και Michael W. Jennings, σσ. 288-291. Trans. Rodney Livingstone. Cambridge, MA.: Harvard University Press. https://cominsitu.wordpress.com/2018/06/08/ capitalism-as-religion-benjamin-1921/
Berdyaev, Nicolas. ([1931] 1961). Η Ρωσική Επανάσταση. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press.
Berlin, Isaiah. ([1939] 1963). Karl Marx: Μαρξ: Η ζωή και το περιβάλλον του. New York: New York: Time Books.
Bernstein, Michael A. (2001). Μια επικίνδυνη πρόοδος: αιώνα. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Brennan, Geoffrey, και A. M. C. Waterman, επιμέλεια (1994). Οικονομία και θρησκεία: Είναι διακριτές; Boston: Boston: Kluwer.
Brown, D. Mackenzie. (1965). Ultimate Concern: Tillich in Dialogue. Νέα Υόρκη: Harper and Row.
Bucher, Rainer. (2011). Η θεολογία του Χίτλερ: Χίτλερ: Μια μελέτη της πολιτικής θρησκείας. Trans.
Carson, Rachel. (1962). Silent Spring. Βοστώνη: Houghton Mifflin. Claeys, Gregory. (2018). Marx and Marxism. New York: Nation Books.
Colander, David. (2000). “Ο θάνατος των νεοκλασικών οικονομικών”. Journal of the History of Economic Thought 22(2): 127-143.
Cox, Harvey. (2016). Η αγορά ως Θεός. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Cropsey, Joseph. (1981). “Karl Marx.” Στο: Ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας. Eds. Leo Strauss και Joseph Cropsey. Σικάγο: Σικάγο: University of Chicago Press.
Dalio, Ray. (2017). Αρχές. Νέα Υόρκη: Simon and Schuster.
Dworkin, Ronald. (2013). Θρησκεία χωρίς Θεό. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Ely, Richard T. (1889). Social Aspects of Christianity and Other Essays (Κοινωνικές πτυχές του χριστιανισμού και άλλα δοκίμια). New York: New York: Crowell.
Fogel, Robert William. (2000). Η Τέταρτη Μεγάλη Αφύπνιση και το μέλλον της ισότητας. Chicago: Chicago: Σικάγο: University of Chicago Press.
Friedman, Benjamin M. (2005). Οι ηθικές συνέπειες της οικονομικής ανάπτυξης. Νέα Υόρκη: Knopf.
Friedman, Milton. (1962). Καπιταλισμός και ελευθερία. Σικάγο: Σικάγο: University of Chicago Press.
Φρίντμαν, Μίλτον και Ρόουζ Φρίντμαν. (1981). Free to Choose: Μια προσωπική δήλωση. Νέα Υόρκη: Avon.
Furubotn, Eirik G., και Rudolf Richter. (1997). Θεσμοί και οικονομική θεωρία: Η συμβολή της Νέας Θεσμικής Οικονομικής. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press.
Gentile, Emilio. (2006). Η πολιτική ως θρησκεία. Trans. George Staunton. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Goodchild, Philip. (2009). Θεολογία του χρήματος. Durham, NC: Duke University Press.
Gray, John. (2004). “Μια ψευδαίσθηση με μέλλον”. Δαίδαλος 133(3): 10-17. Grey, Thomas C. (1984). “Το Σύνταγμα ως Γραφή”. Stanford Law Review 37(1): 1-25.
Halfin, Igal. (2000). Από το σκοτάδι στο φως: Τάξη, συνείδηση και σωτηρία στην επαναστατική Ρωσία. Pittsburgh, PA: University of Pittsburgh Press.
Harper, Ian R., και Samuel Gregg. επιμ. (2008). Christian Theology and Market Economics. Northampton, MA: Edward Elgar.
Hayek, Friedrich. (1945). “Η χρήση της γνώσης στην κοινωνία”. American Economic Review 35(4): 519-530.
Hirschman, Albert. (1988). “Πώς διαδόθηκε ο Keynes από την Αμερική”. Challenge 31: 4-7.
Hofstadter, Richard ([1944] 1955). Ο κοινωνικός δαρβινισμός στην αμερικανική σκέψη. Boston, MA: Beacon Press.
Hoover, Kenneth R. (2003). Τα οικονομικά ως ιδεολογία. Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
Johnson, Paul. (1983). Σύγχρονοι καιροί: Μια ιστορία του κόσμου από τη δεκαετία του ’20 έως τη δεκαετία του ’80. Νέα Υόρκη: Harper and Row.
Keynes, John Maynard. ([1930] 1963). “Οικονομικές δυνατότητες για τα εγγόνια μας”. In Essays in Persuasion. Ed. John Maynard Keynes. Νέα Υόρκη: Norton.
Kishtainy, Niall (2017). Μια μικρή ιστορία των οικονομικών. New Haven, CT: Yale University Press.
Knight, Frank. ([1936] 1982). “Πραγματισμός και κοινωνική δράση”. Στο: Ελευθερία και μεταρρύθμιση. Ed. Frank Knight. Indianapolis, IN: Liberty Fund.
. (1939). “Ηθική και οικονομική μεταρρύθμιση: Μέρος 1, Η ηθική του φιλελευθερισμού”. Economica, New Series 6(21): 1-29. Αναδημοσίευση στο (1982). Freedom and Reform (Ελευθερία και μεταρρύθμιση). Ed. Frank Knight. Indianapolis, IN: Liberty Fund.
Lee, Philip J. (1993). Ενάντια στους Προτεστάντες Γνωστικιστές. Νέα Υόρκη: Oxford University Press.
Levinson, Sanford. (1988). Συνταγματική πίστη. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Lo, Andrew W. (2012). “Διαβάζοντας για τη χρηματοπιστωτική κρίση: Ανασκόπηση είκοσι ενός βιβλίου”. Journal of Economic Literature 50(1): 151-178.
Lowy, Michael (2009). “Καπιταλισμός και θρησκεία: Βενιαμίν και Μαξ Βέμπερ”. Historical Materialism 17: 60-73.
Luce, Edward. (2018). “Οι ΗΠΑ υπνοβατούν σε έναν κόσμο ριζικής γεωπολιτικής σύγχυσης”. Financial Times 19 Οκτωβρίου.
MacIntyre, Alasdair. (1984). Μαρξισμός και Χριστιανισμός. Notre Dame, IN: Dame Press: University of Notre Dame.
McCloskey, Deirdre Nance. (1983). “Η ρητορική των οικονομικών”. Journal of Economic Literature 21(2): 481-517. (Δημοσιεύθηκε με το όνομα Donald
N. McCloskey.)
. (1985). Η ρητορική των οικονομικών. Madison, WI: University of Wisconsin Press. (Δημοσιεύθηκε με το όνομα Donald N. McCloskey.)
. (2016). Bourgeois Equality: How Ideas, Not Capital or Institutions, Enriched the World. Chicago: Chicago: University of Chicago Press.
McPhee, John. (1971). Encounters with the Archdruid: Narratives About a Conservationist and Three of His Natural Enemies. Νέα Υόρκη: Farrar, Straus, and Giroux.
Milbank, John. (2006). Θεολογία και κοινωνική θεωρία: Πέρα από την κοσμική λογική, 2nd ed. Malden, MA: Blackwell.
Mirowski, Philip. (2014). Ποτέ μην αφήνετε μια σοβαρή κρίση να πάει χαμένη: How Neoliberalism Survived the Financial Meltdown. Νέα Υόρκη: Verso.
Mokyr, Joel. (2012). Η φωτισμένη οικονομία: 1700-1850. New Haven, CT: Yale University Press.
Moyers, Bill. (2016). “Εμείς, οι πλουτοκράτες εναντίον εμάς, του λαού: Σώζοντας την ψυχή της δημοκρατίας”. Common Dreams: Breaking News and Views for the Progressive Community 12 Σεπτεμβρίου. https://billmoyers.com/story/ plutocrats-vs-people/
Nelson, Robert H. (1976). “The Economics of Honest Trade Practices”. Journal of Industrial Economics 24(4): 281-293.
. (1987). “Το οικονομικό επάγγελμα και η χάραξη δημόσιας πολιτικής”.
Journal of Economic Literature 25(1): 49-91.
. (1991). Reaching for Heaven on Earth: Η θεολογική σημασία των οικονομικών. Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
. (2001a). Η οικονομία ως θρησκεία: Samuelson στο Σικάγο και πέρα από αυτό. University Park, PA: Pennsylvania State University Press.
. (2001b). “Ο Frank Knight και το προπατορικό αμάρτημα”. Independent Review 1: 5-25.
. (2004a). “Τι είναι η “Οικονομική Θεολογία”;” Princeton Seminary Bulletin
xxv(1): 58-79.
. (2004b). “Περιβαλλοντική θρησκεία: Θεολογική Κριτική”. Case Western Reserve Law Review 55(1): 51-80.
. (2010). The New Holy Wars: Economic Religion Versus Environmental Religion in Contemporary America. University Park, PA: Pennsylvania State University Press.
. (2011). “Επανεξέταση της εκκλησίας και του κράτους: Η περίπτωση της περιβαλλοντικής θρησκείας”. Pace Environmental Law Review 29(1): 121-217.
. (2012). “Η Σιωπηλή Άνοιξη ως κοσμική θρησκεία”. Στο Silent Spring at 50. Eds. Roger Meiners, Pierre Desrochers, and Andrew Morriss. Washington, DC: Cato Institute.
. (2014). “Καλβινισμός χωρίς Θεό: Ο αμερικανικός περιβαλλοντισμός ως σιωπηρός καλβινισμός”. Implicit Religion 17(3): 249-273.
. (2015a). God? Πολύ πιθανόν: Πέντε ορθολογικοί τρόποι να σκεφτούμε το ερώτημα του Θεού. Eugene, OR: Cascade Books.
. (2015b). “Ο μύθος της εκκοσμίκευσης επανεξετάζεται: Ο εκκοσμικισμός ως μεταμφιεσμένος χριστιανισμός”. Journal of Markets and Morality 18(2): 279-308.
. (2017). Ο Λουθηρανισμός και το σκανδιναβικό πνεύμα της σοσιαλδημοκρατίας: Μια διαφορετική προτεσταντική ηθική. Aarhus, Δανία: Aarhus University Press.
. (2018). “Η χρηματοπιστωτική κρίση ως θρησκευτική κρίση”. Journal of International Business and Law 17(1): 46-86.
. (Προσεχώς). “Ο Λουθηρανισμός και η ισότητα των γυναικών στις σκανδιναβικές χώρες”. Σχετικά με την κληρονομιά του προτεσταντικού λουθηρανισμού στη Φινλανδία: Societal Perspectives. Eds. Kaius Sinnemaki, Robert H. Nelson, Anneli Portman και Jouni Tilli. Jyvaskyla, Φινλανδία: Φιλανδική Εταιρεία Λογοτεχνίας.
Oslington, Paul. (2000). “A Theological Economics.” International Journal of Social Economics 27(1): 32-44.
Oslington, Paul, ed. (2003). Οικονομία και Θρησκεία. Northampton, MA: Edward Elgar.
. (2011). Ο Adam Smith ως θεολόγος. Νέα Υόρκη: Routledge.
Ostergard, Uffe. (2011). “Λουθηρανισμός, εθνικισμός και παγκόσμιο κράτος πρόνοιας”. Στο Ευρωπαϊκός και παγκόσμιος χριστιανισμός: Προκλήσεις και μετασχηματισμοί στον εικοστό αιώνα. Eds. Katharina Kunter και Jens Holger Schjorring. Gottingen, Γερμανία: Vandenhoeck & Ruprecht. Redles, David. (2005). Το χιλιετές Ράιχ του Χίτλερ: Η αποκαλυπτική πίστη και η
Αναζήτηση για τη Σωτηρία. Νέα Υόρκη: Νέα Υόρκη: New York University Press.
Sedlacek, Tomas. (2011). Economics of Good and Evil: The Quest for Economic Meaning from Gilgamesh to Wall Street. Νέα Υόρκη: Oxford University Press.
Sejersted, Francis. (2011). Η εποχή της σοσιαλδημοκρατίας: Νορβηγία και Σουηδία στον εικοστό αιώνα. Trans. Richard Daly. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Simon, Herbert A. (1986). “Η αποτυχία των οικονομικών της πολυθρόνας”. Challenge 29 (Νοέμβριος/Δεκέμβριος): 18-25.
. (1987). “Ο ορθολογισμός στην ψυχολογία και τα οικονομικά”. Στο Ορθολογική επιλογή: Η αντίθεση μεταξύ οικονομικών και ψυχολογίας. Eds. Robin
M. Hogarth και Melvin W. Reder. Σικάγο: Σικάγο: University of Chicago Press.
Skidelsky, Robert. (1995). John Maynard Keynes: Δεύτερος τόμος: Ο οικονομολόγος ως σωτήρας, 1920-1937. Νέα Υόρκη: Penguin Books.
Smith, Christian. (2014). Το Ιερό Έργο της Αμερικανικής Κοινωνιολογίας. New York: Oxford University Press.
Sorensen, Oystein, και Bo Strath. (1997). “Εισαγωγή: Soren Soren: Η πολιτισμική κατασκευή του Norden. Στο Η πολιτισμική κατασκευή του Norden. Eds. Oystein Sorensen και Bo Strath. Oslo: Scandinavian University Press.
Spencer, Herbert. ([1850] 1970). Social Statics. New York: Robert Schalkenbach Foundation.
Stackhouse, Max L. (2001). “Πρόλογος”. Στο Η οικονομία ως θρησκεία: Samuelson στο Σικάγο και πέρα από αυτό. Από τον Robert H. Nelson. University Park, PA: Pennsylvania State University Press.
. (2007). Παγκοσμιοποίηση και Χάρη. Νέα Υόρκη: Continuum.
. (2014). “Weber, Theology, and Economics”. Στο The Oxford Handbook of Christianity and Economics. Ed. Paul Oslington. New York: Oxford University Press.
Stenius, Henrik. (1997). “Η καλή ζωή είναι μια ζωή συμμόρφωσης: Ο αντίκτυπος της λουθηρανικής παράδοσης στη σκανδιναβική πολιτική κουλτούρα”. Στο Η πολιτιστική κατασκευή του Βορρά. Eds. Oystein Sorensen και Bo Strath. Oslo: Scandinavian University Press.
Stigler, George J. (1961). “The Economics of Information”. Journal of Political Economy 69(3): 213-225.
. (1984). Ο διανοούμενος και η αγορά. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Stiglitz, Joseph E. (1994). Πού πάει ο σοσιαλισμός; Cambridge, MA: MIT Press. Stoll, Mark. (1997). Προτεσταντισμός, καπιταλισμός και φύση στην Αμερική.Albuquerque, NM: University of New Mexico Press.
Tillich, Paul. (1967). Ιστορία της χριστιανικής σκέψης: Από τις ιουδαϊκές και ελληνιστικές καταβολές της στον υπαρξισμό. Νέα Υόρκη: Simon and Schuster.
Vidich, Arthur J., και Stanford M. Lyman. (1985). American Sociology: Worldly Rejections of Religion and Their Directions (Κοσμικές απορρίψεις της θρησκείας και οι κατευθύνσεις τους). New Haven, CT: Yale University Press.
Vitz, Paul C. (1994). Η ψυχολογία ως θρησκεία: Η λατρεία της αυτολατρείας. Grand Rapids, MI: Eerdmans.
Von Hagen, Jurgen, και Michael Welker, επιμέλεια (2014). Money as God? Η νομισματοποίηση της αγοράς και ο αντίκτυπός της στη θρησκεία, την πολιτική, το δίκαιο και τη δεοντολογία. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Waldo, Dwight ([1948] 1984). Το διοικητικό κράτος: A Study of the Political Theory of American Public Administration (Μελέτη της πολιτικής θεωρίας της αμερικανικής δημόσιας διοίκησης). Νέα Υόρκη: Holmes and Meier.
Waterman, A. M. C. (2002). “Τα οικονομικά ως θεολογία: Adam Smith’s Wealth of Nations”. Southern Economic Journal 68(4): 907-921.
Williamson, Oliver E. (1975). Αγορές και ιεραρχίες: Ανάλυση και αντιμονοπωλιακές επιπτώσεις. Νέα Υόρκη: Free Press.
Worster, Donald. (1994). Ο πλούτος της φύσης: Η περιβαλλοντική ιστορία και η οικολογική φαντασία. Νέα Υόρκη: Oxford University Press.
Εξ ορισμού δεν μπορεί να υπάρξει «αντικειμενική δημοσιογραφία», «αντικειμενική άποψη», «αντικειμενική πολιτική ανάλυση»• το πολύ-πολύ να είναι μετρημένη, μη προκατειλημμένη, ή/και κατά σπάνια εξαίρεση πραγματικά αδέσμευτη, δηλαδή αυτοχρηματοδοτούμενη.
Ταυτόχρονα, η ιθαγενής αντίληψη ότι τα διεθνή ΜΜΕ μεταδίδουν εξ ορισμού το απαύγασμα της αληθείας αποτελεί σύμπτωμα του καθ’ ημάς αυτοάνοσου οριενταλισμού, όπως μπορεί να διαπιστώσει ο οιοσδήποτε ξεφυλλίσει τις πολεμικές ανταποκρίσεις σύμφωνα με τις οποίες οι Ουκρανοί περίπου προελαύνουν οσονούπω στη Μόσχα, ενώ έπεται και η κατάληψη του Βλαδιβοστόκ.
Όμως εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με αυτό. Έχουμε να κάνουμε με ένα ελληνικό σκάνδαλο πρώτου μεγέθους, το οποίο αγγίζει την σεσηπυΐα καρδιά του θεσμικού πυρήνα του κράτους, και για το οποίο έγραψαν σχεδόν όλα τα κορυφαία διεθνή ΜΜΕ με τον τρόπο που αρμόζει: New York Times, Le Figaro, Le Monde, Libération, Guardian, Politico, Financial Times, Reuters, Bloomberg, Die Welt, Deutsche Welle, και άλλα ων ουκ έστιν αριθμός. Με την Washington Post, που αποκάλυψε το σκάνδαλο Watergate, να κατονομάζει το «ελληνικό Watergate». Με το Der Spiegel να γράφει για τον «δρόμο της Ελλάδας προς την απολυταρχία», καλώντας σε επείγουσα παρέμβαση της Ε.Ε.
Την ίδια εποχή, το μέγιστο μέρος της εγχώριας δημοσιογραφίας —ιδίως της ηλεκτρονικής— έβρισκε κάποιο μονόστηλο, κεκρυμμένο από καταβολής, για να παρουσιάσει με εκπλήττουσες διαστρεβλώσεις τα τεκταινόμενα ή για να δημοσιεύσει την γραμμή του κυβερνητικού εκπροσώπου, ενώ οι πρώτες ειδήσεις μιλούσαν για το «πώς θα ανοίξουν τα σχολεία» ή για την κάποια «τραγωδία στα Βρουβιανά Αιτωλοακαρνανίας».
Η σημασία της πρωτοφανούς ασυμφωνίας διεθνούς και εγχωρίου τύπου για το τι συμβαίνει στη χώρα μεγεθύνεται από το γεγονός πως ο Κυριάκος Μητσοτάκης επένδυσε στο παρελθόν τα μέγιστα για την εγκαθίδρυση της προσωποπαγούς επιτελικότητάς του σε ένα διπλό αφήγημα:
Πρώτον, ότι ο ίδιος αποτελεί το απαύγασμα του φιλελεύθερου κοσμοπολιτισμού, της θεσμικής κανονικότητας και του σεβασμού των θεσμών — απέναντι, υποτίθεται, σε ατυχείς ημιεγγράμματους ξεβράκωτους κατσαπλιάδες ή κάτι τέτοιο (κατά τα λοιπά, η αντιπολίτευση εκλύει «τοξικότητα»…). Άλλωστε έτσι αυτοαγιογραφήθηκε στο Κογκρέσσο, επικοινωνιακή στιγμή που μοιάζει πλέον τόσο δυσφόρητα μακρινή.
Και δεύτερον, ότι αυτή του η υπόσταση αναγνωρίζεται διεθνώς πανταχόθεν, με διθυραμβικά διεθνή δημοσιεύματα κύρους — απέναντι, υποτίθεται, σε ανυπόληπτα και παροδικά ατυχήματα της ιστορίας. Άλλωστε έτσι δεν αυτοαγιογραφήθηκε στην περίφημη φωτογραφία σκηνοθεσίας του ως κοσμοπολίτη, με ευρωπαϊκό εσπρέσσο και την αγγλόφωνη εφημερίδα ανά χείρας;
Και οι δύο πυλώνες αυτού του κεντρικού αφηγήματος του Κυριάκου Μητσοτάκη κατεδαφίστηκαν με το μείζον θεσμικό σκάνδαλο αλλά και την εκτενή ομοβροντία σχετικών διεθνών δημοσιευμάτων. Η αντίδραση του μηχανισμού, σπασμωδική και αλλόφρων, δηλωτική απόλυτης απώλειας ελέγχου: σκοτεινές δυνάμεις επιβουλεύονται την θεόσωστο κυβέρνηση επειδή ακολουθεί υπερήφανη εθνική πολιτική (αποτελεί επίτευγμα οπαδικότητας ή/και μισθοδοσίας το να εκφέρεται κάτι τέτοιο χωρίς, έστω, ένα δόλιχο υπομειδίαμα)• η Ρωσία και η Τουρκία φυτεύουν άρθρα στην αφρόκρεμα του αγγλοφώνου διεθνούς τύπου• οι δημοσιογράφοι των κορυφαίων διεθνών μέσων είναι σεσημασμένα ενεργούμενα της αντιπολίτευσης• κάποιοι εκεί είναι Έλληνες, άρα ανίκανοι για δεοντολογική δημοσιογραφία• τα άρθρα είναι πληρωμένες καταχωρήσεις —που δεν είναι, σε αντίθεση με κάτι παλιά «paid post» του Κώστα Μπακογιάννη με την αντίστοιχη σαφή σήμανση από την εφημερίδα— και το μέσο διαφωνεί με αυτά, αν και τα τυπώνει στην πρώτη σελίδα της έντυπης έκδοσης.
Ταυτόχρονα, με αφορμή τις πρωτοφανείς προσωπικές επιθέσεις του Μεγάρου Μαξίμου σε δημοσιογράφους διεθνών μέσων (με αποτέλεσμα να αναφερθεί ο αρχισυντάκτης του Politico σε «αυταρχικές, περίπου ολοκληρωτικές κυβερνήσεις»), διεθνή μέσα καταγγέλλουν πως το Μέγαρο Μαξίμου οχλεί διεθνή ΜΜΕ για να «διορθώσει» και να «αντιπροτείνει» εδώ και τουλάχιστον δύο χρόνια (όπως ανέφερε δημοσιογράφος της Deutsche Welle). Εικόνα παρακμής, αποσύνθεσης, κατάρρευσης, διάλυσης.
Παρά τις περί του αντιθέτου υλακές και οιμωγές, η επιτελική εξουσία στην Ελλάδα δεν ενοχλήθηκε από κάποιον «πολιτικό χρωματισμό» των διεθνών δημοσιευμάτων —και, αν μη τι άλλο, ποιων δημοσιευμάτων από τα δεκάδες; Ολόκληρη τη διεθνή δημοσιογραφία ελέγχει πια αυτή η έρμη ελλαδική αντιπολίτευση, μείζων και ελάσσων;— αλλά από την ίδια την κάλυψη των γεγονότων καθ’ εαυτήν, το απλό και γυμνό reporting: ότι παρηκολουθείτο ευρωβουλευτής και (υποψήφιος) αρχηγός κόμματος, μαζί με όλες του τις επαφές, καθώς και δημοσιογράφος ερευνών υποθέσεις διαφθοράς. Ότι ο παραιτηθείς υπεύθυνος του πρωθυπουργικού γραφείου ετύγχανε φυσικά —mirabile auditu για τους μη εγκρατείς των εγχωρίων μητσοτακικών φιλελεύθερων πρακτικών διεθνείς μας φίλους— ανηψιός του πρωθυπουργού. Ότι εκείνος αρχικά παραιτήθηκε «λόγω υπερβολικής τοξικότητας στο δημόσιο λόγο», αλλά μετά ο πρωθυπουργός μας ενημέρωσε πως παραιτήθηκε αναλαμβάνοντας πλήρη την αντικειμενική πολιτική ευθύνη, η οποία πλέον ανήκει καταπώς φαίνεται στους διορισμένους υπαλλήλους των εκλεγμένων και όχι στους ίδιους τους εκλεγμένους. Ότι για να διορισθεί ο αποπεμφθείς διοικητής της ΕΥΠ έπρεπε να αλλάξει πρώτα ο νόμος, καθώς ο σεκιουριτάς ήτο απτυχίωτος. Ότι μόλις ο εξιχνιάζων υποθέσεις διαφθοράς και ξεπλύματος μαύρου χρήματος ζήτησε να μάθει εάν παρακολουθείται, άλλαξε ο νόμος ώστε να μην δικαιούται να ενημερωθεί. Ότι το λογισμικό Predator, το οποίο υποτίθεται πως δεν μετέρχεται η ελληνική κυβέρνηση, όλως τυχαίως ενηργοποιείτο εναλλάξ με την παρακολούθηση της ΕΥΠ. Ότι, δεδομένου πως πρέπει να συντρέχει εύλογος και έγκυρος «κίνδυνος εθνικής ασφαλείας» για να είναι «νόμιμες» οι επισυνδέσεις, όταν η κυβέρνηση διέσπειρε στον τύπο άρρητα ρήματα για Αρμενίες και Ουκρανίες με ολίγη από Κίνα έλαβε τα χρειώδη από τις δύο πρώτες πρεσβείες δημοσίως, διεθνώς και διπλωματικώς. Και λοιπά, και λοιπά, και λοιπά. Κοινώς, η ενόχληση συνίσταται στη γνωστοποίηση των ίδιων των γυμνών στοιχείων τα οποία έλαμψαν δια της απουσίας τους ή απομειώθησαν σε σημασία από το μέρος του ελληνικού τύπου όπου επισκοπεί το φως του προσώπου του άλλοτε, και εκάστοτε, κυρίου Πέτσα. Δηλαδή, στο ότι κάπου υπάρχει κάτι σαν δημοσιογραφία έξω από τον κυβερνητικό έλεγχο — και, όταν υπάρχει, η κυβέρνηση σπεύδει να της στείλει ραβασάκια και να προβεί σε προσωπικές επιθέσεις στους διεθνείς δημοσιογράφους της
Η λεκτική περιγραφή ακραίων καταστάσεων μπορεί να κάνει την ίδια την περιγραφή τους να ακούγεται ακραία, ή δημαγωγική, ή «λαϊκιστική» — όπερ λογικό σφάλμα. Όμως, το γεγονός παραμένει: οι Έλληνες έστηναν αφτί σε ξένα μέσα ενημέρωσης για να καταλάβουν τι γίνεται στην ίδια τους τη χώρα σε τρεις συγκυρίες: επί κατοχής, επί επταετίας και επί κυβέρνησης Κυριάκου Μητσοτάκη. Το ερώτημα δεν είναι εάν η παραπάνω διατύπωση ακούγεται ανοίκεια ή ακραία, αλλά μόνο εάν είναι ακριβής ή όχι. Και εντάσσεται εμφανώς σε όλως άλλη σφαίρα από το ερώτημα «αν είναι τέλεια η διεθνής δημοσιογραφία».
Το ζήτημα, λοιπόν, δεν είναι καθ’ αυτά τα διεθνή μέσα ενημέρωσης. Αλλά το ότι ο εγχώριος βασιλιάς είναι πλέον εντελώς γυμνός. Ή, για να το πούμε με τρόπο που ίσως θα ανακούφιζε κατά τι τους επικοινωνιολόγους του Μεγάρου Μαξίμου, ότι ασκείται θαρραλέα στον γυμνισμό κατά τις ολιγοήμερες πλην καθ’ υπερβολήν τακτικές διακοπές του.
Ο Σωτήρης Μητραλέξης είναι συνδιευθυντής του mέta (www.metacpc.org), του Κέντρου Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού του ΜέΡΑ25.
«H ένδοξη τριακονταετία ή η αθέατη επανάσταση» («Les Trente Glorieuses ou la révolution invisible, 1945-1975») είναι ένα παλαιό αλλά εμβληματικό βιβλίο του Ζαν Φουραστιέ, το οποίο αποτύπωνε τις ιστορικές διεργασίες που, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οδήγησαν τις βιομηχανικές κοινωνίες σε μια άνευ προηγουμένου οικονομική ανάπτυξη.
Συμβολικά αναφέρουμε ορισμένες από τις μεταμορφώσεις που σημάδεψαν τη λεγόμενη «εποχή της αφθονίας» όχι μόνο στη Γαλλία αλλά σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες: άνοδος του βιοτικού επιπέδου και έκρηξη της μαζικής κατανάλωσης, πλήρης απασχόληση και κράτος πρόνοιας, ελεύθερος χρόνος και κοινωνία του θεάματος, αντισυλληπτικό χάπι και δυναμική παρουσία των γυναικών στην αγορά εργασίας, ανάδυση νέων ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων με έμφαση στην υποκειμενικότητα, την αναζήτηση της αιώνιας νεότητας και της προσωπικής ευτυχίας.
Μισό αιώνα μετά, οι ηγέτες των νεοφιλελεύθερων κοινωνιών αναγγέλλουν «το τέλος της αφθονίας» σε ολόκληρη την Ευρώπη (βλ. τη χαρακτηριστική ομιλία του Εμανουέλ Μακρόν στο υπουργικό συμβούλιο, 24/8/2022). Στην Ελλάδα, ο Αδωνις Γεωργιάδης προαναγγέλλει τον «πιο δύσκολο χειμώνα μετά το 1942», καλώντας τον λαό να εφεύρει «έξυπνες» λύσεις -υποθέτω ξυλόσομπες, μαγκάλια κ.ά.- για να μην παγώσει. Συγχρόνως, με μια εμφανή εναρμόνιση δηλώσεων και συμπαραδηλώσεων, οι υπεύθυνοι των νεοφιλελεύθερων πολιτικών επαναλαμβάνουν μονότονα το αφήγημα του πραγματικά οδυνηρού πολέμου με τη Ρωσία του Πούτιν ως την αποκλειστική, εξωγενή και παγκόσμια, αιτία της νέας κρίσης.
Ωστόσο, οι κοινωνίες της αφθονίας ούτε ένδοξες ούτε απαλλαγμένες στερήσεων και ανισοτήτων ήταν για τους πολλούς. Παράδειγμα, ο κραυγαλέος πλουτισμός των λεγόμενων golden boys, ο μισθός των οποίων ήταν ήδη 35 φορές υψηλότερος από τον μέσο μισθό των υπαλλήλων τους στη δεκαετία του ‘80.
Οι απλοί εργαζόμενοι και απασχολούμενοι δεν περίμεναν την ενεργειακή κρίση για να ανακαλύψουν την απορρύθμιση της εργασίας και τις επιπτώσεις της φτώχειας, της ανασφάλειας και της κοινωνικής απόγνωσης που, σε συνδυασμό με την πανδημία, επιδείνωσαν όλους τους δείκτες της σωματικής και ψυχικής υγείας τους. Ηδη, από την όχι και τόσο μακρινή περίοδο της λιτότητας και παρά την προπαγάνδα των μέσων ενημέρωσης, οι πολλοί γνωρίζουν πως, σε περιόδους αλλεπάλληλων κρίσεων, οι πλούσιοι χρησιμοποιούν όλα τα θεμιτά και αθέμιτα μέσα ώστε να γίνονται πλουσιότεροι, όταν οι ίδιοι παραμένουν στάσιμοι ή γίνονται φτωχότεροι.
Από αυτή τη σκοπιά, θα περίμενε κανείς το τέλος της αφθονίας να σημάνει το τέλος των ψευδαισθήσεων για τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα. Ωστόσο, το «έθος» της εσωτερίκευσης των ανισοτήτων ως προσωπικής υπόθεσης επιβεβαιώνει πόσο μακρύς και δύσβατος είναι ο δρόμος της κοινωνικής αλλαγής, όταν μάλιστα τις κοινωνίες στοιχειώνει ο εφιάλτης μιας απόλυτης καταστροφής. Ενας εφιάλτης που δεκαετίες τώρα κυοφορείται από τη ληστρική εκμετάλλευση και σπατάλη των φυσικών πόρων, την ακραία εμπορευματοποίηση και την καταστροφική ιδιωτικοποίηση των πάντων, ακόμα και του ανθρώπου.
Σε λίγες μέρες ο πρωθυπουργός της χώρας, ο οποίος φέρει ακέραια την ευθύνη της απαξίωσης των δημοκρατικών θεσμών και ελευθεριών, θα διαμηνύσει την ανάγκη πολιτικής σταθερότητας για την αντιμετώπιση των κρίσεων και των διεθνών αναταραχών. Οπως γράφεται, στην ομιλία του στη ΔΕΘ θα επιχειρήσει να πείσει τον ελληνικό λαό πως αυτός και μόνο αυτός, ο ανέμελος, είναι ο αξιόπιστος εγγυητής της πολιτικής και κοινωνικής σταθερότητας και συνοχής.
Υποθέτω ακόμα πως παλιά και νέα μέτρα «ανακούφισης» από τα δεινά θα αρχίσουν να πέφτουν σαν φθινοπωρινή καταιγίδα στα κεφάλια μας: επιταγές κατά της ακρίβειας, στεγαστικές διευκολύνσεις, αυξήσεις συντάξεων και επιδομάτων, fuel pass 2 και 3 και 4 κ.ο.κ. Πάντα με το βλέμμα στραμμένο στους πιο αδύναμους και ευάλωτους.
Το μόνο πράγμα που δεν θα κάνει ο κ. Μητσοτάκης είναι να στρέψει το βλέμμα στους υπερπλούσιους φίλους του απαιτώντας να βάλουν τέλος στις αδηφάγους οικονομικές και οικολογικές πρακτικές τους, φορολογώντας πραγματικά τα προκλητικά υπερκέρδη τους εν μέσω πανδημίας και πολέμου, ώστε να μην επιβαρυνθούν οι συνήθεις κοινωνικές ομάδες με επιπλέον θυσίες.
Δυστυχώς, το τέλος της αφθονίας δεν φαίνεται να σημαίνει, προς το παρόν, το τέλος της νεοφιλελεύθερης αυταπάτης και την αρχή μιας άλλης σχέσης με τη φύση, τους εαυτούς μας και τους άλλους. Πολύ περισσότερο που στον τόπο μας μοιάζει να συμπίπτει με την επινόηση αυταρχικών ιδεολογημάτων και πολιτικών πράξεων σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής.
Για τούτο, οι αγώνες για να πείσουμε πως ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός, είναι μακράς πνοής. Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο κόσμος των ολίγων, της πραγματικής και συμβολικής βίας, δεν μπορεί να συνεχίσει επί μακρόν να βυθίζει το κοινωνικό σώμα στον φόβο και στην αγωνία μετατρέποντας τα όνειρα των ανθρώπων σε εφιάλτες.
* καθηγήτρια Κοινωνιολογίας, πρώην κοσμήτορας Παντείου Πανεπιστημίου
Ως ανθρωπιστής που γράφει για τον αντίκτυπο της ψηφιακής τεχνολογίας στη ζωή μας, συχνά με περνούν για μελλοντολόγο. Οι άνθρωποι που ενδιαφέρονται περισσότερο να με προσλάβουν για τις απόψεις μου σχετικά με την τεχνολογία συνήθως ενδιαφέρονται λιγότερο για την κατασκευή εργαλείων που βοηθούν τους ανθρώπους να ζουν καλύτερες ζωές στο παρόν. Περισσότερο ενδιαφέρονται για τον εντοπισμό του Next Big Thing μέσω του οποίου θα κυριαρχήσουν στο μέλλον. Συνήθως δεν απαντώ στα ερωτήματά τους. Γιατί να βοηθήσω αυτούς τους τύπους να καταστρέψουν ό,τι έχει απομείνει από το διαδίκτυο, πόσο μάλλον από τον πολιτισμό;
Παρόλα αυτά, μερικές φορές ο συνδυασμός νοσηρής περιέργειας και ψυχρών χρηματικών κινήτρων είναι αρκετός για να με ανεβάσει σε μια σκηνή μπροστά στην ελίτ της τεχνολογίας, όπου προσπαθώ να τους βάλω μυαλό για το πώς οι επιχειρήσεις τους επηρεάζουν τις ζωές μας εδώ στον πραγματικό κόσμο. Έτσι βρέθηκα να αποδέχομαι μια πρόσκληση για να μιλήσω σε μια ομάδα που μυστηριωδώς περιγράφοταν ως “εξαιρετικά πλούσιοι ενδιαφερόμενοι”, στη μέση της ερήμου.
Μια λιμουζίνα με περίμενε στο αεροδρόμιο. Καθώς ο ήλιος άρχισε να βυθίζεται στον ορίζοντα, συνειδητοποίησα ότι βρισκόμουν στο αυτοκίνητο για τρεις ώρες. Τι είδους πλούσιοι τύποι των hedge-fund θα οδηγούσαν τόσο μακριά από το αεροδρόμιο για ένα συνέδριο; Τότε το είδα. Σε μια παράλληλη διαδρομή δίπλα στον αυτοκινητόδρομο, σαν να έτρεχε εναντίον μας, ένα μικρό τζετ ερχόταν για προσγείωση σε ένα ιδιωτικό αεροδρόμιο. Φυσικά.
Το επόμενο πρωί, δύο άντρες με ασορτί fleece Patagonia ήρθαν να με πάρουν με ένα αμάξι του γκολφ και με μετέφεραν μέσα από βράχια και θάμνους σε μια αίθουσα συνεδριάσεων. Με άφησαν να πίνω καφέ και να προετοιμάζομαι σε αυτό που υπέθεσα ότι χρησίμευε ως το δωμάτιο προετοιμασίας μου. Αλλά αντί να με καλωδιώσουν με ένα μικρόφωνο ή να με πάνε σε μια σκηνή, το κοινό μου ήρθε σε μένα. Κάθισαν γύρω από το τραπέζι και συστήθηκαν: πέντε πάμπλουτοι τύποι — ναι, όλοι άνδρες — από το ανώτερο κλιμάκιο του κόσμου των τεχνολογικών επενδύσεων και των hedge funds. Τουλάχιστον δύο από αυτούς ήταν δισεκατομμυριούχοι. Μετά από λίγη κουβεντούλα, συνειδητοποίησα ότι δεν τους ενδιέφερε η ομιλία που είχα ετοιμάσει για το μέλλον της τεχνολογίας. Είχαν έρθει για να κάνουν ερωτήσεις.
Ένα καταφύγιο υπό κατασκευή στην εταιρεία Rising S στο Murchison του Τέξας.
Ξεκίνησαν αρκετά αθώα και προβλέψιμα. Bitcoin ή ethereum; Εικονική πραγματικότητα ή επαυξημένη πραγματικότητα; Ποιος θα αποκτήσει πρώτος την κβαντική πληροφορική, η Κίνα ή η Google; Τελικά, έφτασαν στο πραγματικό θέμα που τους απασχολεί: Νέα Ζηλανδία ή Αλάσκα; Ποια περιοχή θα επηρεαστεί λιγότερο από την επερχόμενη κλιματική κρίση; Από εκεί και πέρα τα πράγματα χειροτέρεψαν. Ποια ήταν η μεγαλύτερη απειλή: η υπερθέρμανση του πλανήτη ή ο βιολογικός πόλεμος; Πόσο καιρό θα πρέπει να προγραμματίσει κανείς ώστε να είναι σε θέση να επιβιώσει χωρίς εξωτερική βοήθεια; Πρέπει ένα καταφύγιο να έχει δική του παροχή αέρα; Ποια ήταν η πιθανότητα μόλυνσης των υπόγειων υδάτων; Τέλος, ο διευθύνων σύμβουλος μιας χρηματιστηριακής εταιρείας εξήγησε ότι είχε σχεδόν ολοκληρώσει την κατασκευή του δικού του υπόγειου συστήματος καταφυγίου (bunker) και ρώτησε: “Πώς θα διατηρήσω την εξουσία επί της δύναμης ασφαλείας μου μετά το γεγονός;”. Το γεγονός. Αυτός ήταν ο ευφημισμός τους για την περιβαλλοντική κατάρρευση, την κοινωνική αναταραχή, την πυρηνική έκρηξη, την ηλιακή καταιγίδα, τον ασταμάτητο ιό ή το κακόβουλο χάκινγκ υπολογιστών που θα καταστρέψει τα πάντα.
Αυτή η μοναδική ερώτηση μας απασχόλησε για το υπόλοιπο της ώρας. Γνώριζαν ότι θα χρειάζονταν ένοπλοι φρουροί για να προστατεύσουν τα bunkers τους από επιδρομείς καθώς και από εξαγριωμένους όχλους. Ο ένας είχε ήδη εξασφαλίσει δώδεκα ΟΥΚάδew για να φτάσουν στο bunker του, αν τους έδινε το κατάλληλο σύνθημα. Αλλά πώς θα πλήρωνε τους φρουρούς όταν ακόμη και το κρυπτονόμισμα του θα ήταν άχρηστο; Τι θα εμπόδιζε τους φρουρούς να επιλέξουν τελικά τον δικό τους ηγέτη;
Οι δισεκατομμυριούχοι σκέφτηκαν να χρησιμοποιήσουν ειδικές κλειδαριές συνδυασμών για την προμήθεια τροφίμων που μόνο αυτοί γνώριζαν. Ή να βάλουν τους φρουρούς να φορούν κάποιου είδους πειθαρχικά κολάρα ως αντάλλαγμα για την επιβίωσή τους. Ή ίσως την κατασκευή ρομπότ που θα χρησίμευαν ως φρουροί και εργάτες — αν η τεχνολογία αυτή μπορούσε να αναπτυχθεί “εγκαίρως”.
Είναι σαν να θέλουν να φτιάξουν ένα αυτοκίνητο που πηγαίνει αρκετά γρήγορα για να ξεφύγει από την εξάτμισή του.
Προσπάθησα να τους λογικέψω. Τους έδωσα φιλοκοινωνικά επιχειρήματα υπέρ της συντροφικότητας και της αλληλεγγύης ως τις καλύτερες προσεγγίσεις για τις συλλογικές, μακροπρόθεσμες προκλήσεις μας. Ο τρόπος για να κάνεις τους φρουρούς σου να επιδείξουν αφοσίωση στο μέλλον ήταν να τους φέρεσαι σαν φίλους τώρα, εξήγησα. Μην επενδύετε μόνο σε πυρομαχικά και ηλεκτροφόρους φράχτες, επενδύστε σε ανθρώπους και σχέσεις. Γύρισαν τα μάτια τους σε αυτό που πρέπει να τους φάνηκε σαν χίπικη φιλοσοφία.
Αυτή ήταν ίσως η πιο πλούσια και ισχυρή ομάδα που είχα συναντήσει ποτέ. Κι όμως, ήταν εδώ και ζητούσαν από έναν μαρξιστή θεωρητικό των μέσων ενημέρωσης συμβουλές για το πού και πώς να διαμορφώσουν τα καταφύγιά τους για την ημέρα της καταστροφής. Τότε ήταν που το κατάλαβα: τουλάχιστον όσον αφορά αυτούς τους κυρίους, αυτή ήταν μια συζήτηση για το μέλλον της τεχνολογίας.
Παίρνοντας παράδειγμα από τον ιδρυτή της Tesla Έλον Μασκ που αποικίζει τον Άρη, τον Πίτερ Θιλ της Palantir που αντιστρέφει τη διαδικασία της γήρανσης ή τους Σαμ Αλτμαν και Ρέι Κουρτσβάιλ που αναπτύσσουν την τεχνητή νοημοσύνη ανεβάζοντας το μυαλό τους σε υπερυπολογιστές, προετοιμάζονταν για ένα ψηφιακό μέλλον που είχε λιγότερο να κάνει με το να κάνει τον κόσμο καλύτερο παρά με το να ξεπεράσει την ανθρώπινη κατάσταση συνολικά. Ο ακραίος πλούτος και τα προνόμιά τους το μόνο που τους έκαναν ήταν να αποκτήσουν εμμονή με την απομόνωση από τον πολύ πραγματικό και παρόντα κίνδυνο της κλιματικής αλλαγής, της ανόδου της στάθμης της θάλασσας, των μαζικών μεταναστεύσεων, των παγκόσμιων πανδημιών, του πανικού των ιθαγενών και της εξάντλησης των πόρων. Γι’ αυτούς, το μέλλον της τεχνολογίας αφορά μόνο ένα πράγμα: την απόδραση από τους υπόλοιπους.
Αυτοί οι άνθρωποι κάποτε έλουζαν τον κόσμο με τρελά αισιόδοξα επιχειρηματικά σχέδια για το πώς η τεχνολογία θα μπορούσε να ωφελήσει την ανθρώπινη κοινωνία. Τώρα έχουν αναγάγει την τεχνολογική πρόοδο σε ένα βιντεοπαιχνίδι που ένας από αυτούς κερδίζει βρίσκοντας την καταπακτή διαφυγής. Θα είναι ο Τζεφ Μπέζος που θα μεταναστεύσει στο διάστημα, ο Θιλ στο καταφύγιό του στη Νέα Ζηλανδία ή ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ στο εικονικό του metaverse; Και αυτοί οι καταστροφολογούντες δισεκατομμυριούχοι είναι οι υποτιθέμενοι νικητές της ψηφιακής οικονομίας — οι υποτιθέμενοι πρωταθλητές του επιχειρηματικού τοπίου της επιβίωσης του ισχυρότερου που τροφοδοτεί τις περισσότερες από αυτές τις εικασίες.
Μια πρόταση για μια αποικία στον Άρη από την εταιρεία SpaceX του Elon Musk. Φωτ: SpaceX
Αυτό που συνειδητοποίησα ήταν ότι αυτοί οι άνθρωποι είναι στην πραγματικότητα οι χαμένοι. Οι δισεκατομμυριούχοι που με κάλεσαν στην έρημο για να αξιολογήσω τις στρατηγικές των καταφυγίων τους δεν είναι τόσο οι νικητές του οικονομικού παιχνιδιού όσο τα θύματα των στρεβλά περιορισμένων κανόνων του. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, έχουν υποκύψει σε μια νοοτροπία όπου “νίκη” σημαίνει να κερδίζουν αρκετά χρήματα για να απομονώσουν τους εαυτούς τους από τη ζημιά που δημιουργούν κερδίζοντας χρήματα με αυτόν τον τρόπο. Είναι σαν να θέλουν να φτιάξουν ένα αυτοκίνητο που πηγαίνει αρκετά γρήγορα για να ξεφύγει από την εξάτμισή του.
Ωστόσο, αυτή η διαφυγολογία (escapism) της Silicon Valley — ας την ονομάσουμε Η Nοοτροπία — ενθαρρύνει τους οπαδούς της να πιστεύουν ότι οι νικητές μπορούν με κάποιο τρόπο να αφήσουν πίσω τους υπόλοιπους από εμάς.
Ποτέ άλλοτε οι πιο ισχυροί παίκτες της κοινωνίας μας δεν είχαν υποθέσει ότι ο πρωταρχικός αντίκτυπος των δικών τους κατακτήσεων θα ήταν να καταστήσουν τον ίδιο τον κόσμο αβίωτο για όλους τους άλλους. Ούτε είχαν ποτέ στο παρελθόν τις τεχνολογίες μέσω των οποίων θα προγραμμάτιζαν τις φοβίες τους στον ίδιο τον ιστό της κοινωνίας μας. Το τοπίο είναι στρωμένο με αλγόριθμους και νοημοσύνες που ενθαρρύνουν ενεργά αυτές τις εγωιστικές και απομονωτικές προοπτικές. Όσοι είναι αρκετά κοινωνιοπαθείς για να τις ενστερνιστούν ανταμείβονται με μετρητά και έλεγχο πάνω στους υπόλοιπους από εμάς. Είναι ένας αυτοενισχυόμενος βρόχος ανατροφοδότησης. Αυτό είναι καινούργιο.
Ενισχυμένη από τις ψηφιακές τεχνολογίες και την πρωτοφανή ανισότητα του πλούτου που παρέχουν, Η Νοοτροπία επιτρέπει την εύκολη εξωτερίκευση της βλάβης των άλλων και εμπνέει μια αντίστοιχη λαχτάρα για υπέρβαση και διαχωρισμό από τους ανθρώπους και τους τόπους που έχουν κακοποιηθεί.
Αντί όμως να μας εξουσιάζουν απλώς για πάντα, οι δισεκατομμυριούχοι στην κορυφή αυτών των εικονικών πυραμίδων επιδιώκουν ενεργά το τελικό παιχνίδι. Στην πραγματικότητα, όπως η πλοκή ενός μπλοκμπάστερ της Marvel, η ίδια η δομή Της Νοοτροπίας απαιτεί ένα endgame. Τα πάντα πρέπει να καταλήξουν σε ένα ή μηδέν, σε νικητή ή ηττημένο, σε σωζόμενους ή καταραμένους. Πραγματικές, επικείμενες καταστροφές, από την κλιματική κατάσταση έκτακτης ανάγκης έως τις μαζικές μεταναστεύσεις, υποστηρίζουν τη μυθολογία, προσφέροντας σε αυτούς τους επίδοξους υπερήρωες την ευκαιρία να παίξουν το τελικό παιχνίδι στη διάρκεια της ζωής τους. Γιατί Η Νοοτροπία περιλαμβάνει επίσης τη σιγουριά της Silicon Valley που βασίζεται στην πίστη ότι μπορούν να αναπτύξουν μια τεχνολογία που θα σπάσει με κάποιον τρόπο τους νόμους της φυσικής, της οικονομίας και της ηθικής για να τους προσφέρει κάτι ακόμη καλύτερο από έναν τρόπο να σώσουν τον κόσμο: ένα μέσο διαφυγής από την αποκάλυψη που οι ίδιοι δημιούργησαν.
Όταν επιβιβάστηκα στην πτήση της επιστροφής μου για τη Νέα Υόρκη, το μυαλό μου ήταν γεμάτο με τις συνέπειες Της Νοοτροπίας. Ποιες ήταν οι κύριες αρχές της; Ποιοι ήταν οι αληθινοί πιστοί της; Τι μπορούμενα κάνουμε για να της αντισταθούμε; Πριν καν προσγειωθώ, δημοσίευσα ένα άρθρο σχετικά με την παράξενη συνάντησή μου — με εκπληκτικό αποτέλεσμα.
Σχεδόν αμέσως, άρχισα να λαμβάνω ερωτήματα από επιχειρήσεις που απευθύνονταν σε δισεκατομμυριούχους προετοιμαζόμενους (preppers), οι οποίοι ήλπιζαν ότι θα έκανα κάποιες συστάσεις εκ μέρους τους στους πέντε άνδρες για τους οποίους είχα γράψει. Άκουσα από έναν μεσίτη ακινήτων που ειδικεύεται σε αγγελίες για την προστασία από καταστροφές, από μια εταιρεία που δέχεται κρατήσεις για συγκροτήματά bunkers και από μια εταιρεία ασφάλειας που προσφέρει διάφορες μορφές “διαχείρισης κινδύνου”.
Αλλά το μήνυμα που τράβηξε την προσοχή μου ήρθε από έναν πρώην πρόεδρο του αμερικανικού εμπορικού επιμελητηρίου στη Λετονία. Ο JC Cole ήταν μάρτυρας της πτώσης της σοβιετικής αυτοκρατορίας, καθώς και του τι χρειαζόταν για να ξαναχτιστεί μια λειτουργική κοινωνία σχεδόν από το μηδέν. Είχε επίσης υπηρετήσει ως εκμισθωτής στις πρεσβείες της Αμερικής και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και είχε μάθει πολλά για τα συστήματα ασφαλείας και τα σχέδια εκκένωσης. “Σίγουρα ξεσηκώσατε μια φωλιά μέλισσες”, ξεκίνησε το πρώτο του μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προς εμένα. “Είναι αρκετά ακριβές — οι πλούσιοι που κρύβονται στα καταφύγιά τους θα έχουν πρόβλημα με τις ομάδες ασφαλείας τους… Πιστεύω ότι έχετε δίκιο με τη συμβουλή σας να “φέρεστε πολύ καλά σε αυτούς τους ανθρώπους, αυτή τη στιγμή”, αλλά επίσης η έννοια μπορεί να επεκταθεί και πιστεύω ότι υπάρχει ένα καλύτερο σύστημα που θα έδινε πολύ καλύτερα αποτελέσματα”.
Αισθανόταν βέβαιος ότι το “γεγονός” -ένας γκρίζος κύκνος, ή μια προβλέψιμη καταστροφή που προκλήθηκε από τους εχθρούς μας, τη Μητέρα Φύση ή απλώς από ατύχημα- ήταν αναπόφευκτο. Είχε κάνει μια ανάλυση SWOT- δυνατά σημεία, αδυναμίες, ευκαιρίες και απειλές — και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η προετοιμασία για την καταστροφή απαιτούσε να λάβουμε τα ίδια ακριβώς μέτρα με την προσπάθεια να την αποτρέψουμε. “Κατά σύμπτωση”, εξήγησε, “δημιουργώ μια σειρά από αγροκτήματα ασφαλούς καταφυγίου στην περιοχή της Νέας Υόρκης. Αυτά είναι σχεδιασμένα για να αντιμετωπίζουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ένα “γεγονός” και επίσης να ωφελούν την κοινωνία ως ημι-οργανικές φάρμες. Και τα δύο βρίσκονται σε απόσταση τριών ωρών οδήγησης από την πόλη — αρκετά κοντά για να φτάσετε εκεί όταν συμβεί”.
Εδώ ήταν ένας prepper με εξουσιοδότηση ασφαλείας, εμπειρία στο πεδίο και εμπειρία στη βιωσιμότητα των τροφίμων. Πίστευε ότι ο καλύτερος τρόπος για να αντιμετωπιστεί η επικείμενη καταστροφή ήταν να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε ο ένας τον άλλον, την οικονομία και τον πλανήτη αυτή τη στιγμή — ενώ παράλληλα θα αναπτύσσουμε ένα δίκτυο μυστικών, απολύτως αυτάρκων οικιστικών αγροτικών κοινοτήτων για εκατομμυριούχους, που θα φυλάσσονται από οπλισμένους μέχρι τα δόντια OYKάδες.
Ο JC αναπτύσσει επί του παρόντος δύο αγροκτήματα στο πλαίσιο του σχεδίου του για το ασφαλές καταφύγιο. Το αγρόκτημα ένα, έξω από το Princeton, είναι το μοντέλο επίδειξής του και “λειτουργεί καλά όσο λειτουργεί η λεπτή μπλε γραμμή”. Η δεύτερη, κάπου στο Poconos, πρέπει να παραμείνει μυστική. “Όσο λιγότεροι άνθρωποι γνωρίζουν τις τοποθεσίες, τόσο το καλύτερο”, εξήγησε, μαζί με έναν σύνδεσμο με το επεισόδιο της Ζώνης του Λυκόφωτος, στο οποίο πανικόβλητοι γείτονες εισβάλλουν στο καταφύγιο μιας οικογένειας κατά τη διάρκεια ενός πυρηνικού ολέθρου. “Η πρωταρχική αξία του ασφαλούς καταφυγίου είναι η επιχειρησιακή ασφάλεια, η οποία έχει το παρατσούκλι OpSec από τον στρατό. Εάν/όταν η αλυσίδα εφοδιασμού σπάσει, οι άνθρωποι δεν θα έχουν να τους παραδώσουν τρόφιμα. Ο Covid μας ξύπνησε όταν οι άνθρωποι άρχισαν να τσακώνονται για το χαρτί τουαλέτας. Όταν έρθει η ώρα της έλλειψης τροφίμων, θα είναι άγρια. Γι’ αυτό όσοι είναι αρκετά έξυπνοι για να επενδύσουν πρέπει να το κάνουν στα κρυφά”.
Ο JC με κάλεσε στο Νιου Τζέρσεϊ για να δω το ίδιο το αγρόκτημα. “Φορέστε μπότες”, είπε. “Το έδαφος είναι ακόμα υγρό”. Μετά με ρώτησε: “Πυροβολείς;”
Το ίδιο το αγρόκτημα χρησίμευε ως κέντρο ιππασίας και εγκατάσταση τακτικής εκπαίδευσης, εκτός από την εκτροφή κατσικιών και κοτόπουλων. Ο JC μου έδειξε πώς να κρατάω και να πυροβολώ με ένα Glock σε μια σειρά από υπαίθριους στόχους που είχαν το σχήμα κακών, ενώ ο ίδιος γκρίνιαζε για τον τρόπο με τον οποίο η γερουσιαστής Dianne Feinstein είχε περιορίσει τον αριθμό των βολών που μπορούσε να χωρέσει κανείς νόμιμα σε έναν γεμιστήρα για το πιστόλι. Ο JC ήξερε τα πράγματα. Τον ρώτησα για διάφορα σενάρια μάχης. “Ο μόνος τρόπος για να προστατέψεις την οικογένειά σου είναι με μια ομάδα”, είπε. Αυτό ήταν πραγματικά το νόημα του σχεδίου του — να συγκεντρώσει μια ομάδα ικανή να προστατευτεί στον τόπο της για ένα χρόνο ή και περισσότερο, ενώ παράλληλα θα αμυνόταν από όσους δεν είχαν προετοιμαστεί. Ο JC ήλπιζε επίσης να εκπαιδεύσει νέους αγρότες στη βιώσιμη γεωργία και να εξασφαλίσει τουλάχιστον έναν γιατρό και έναν οδοντίατρο για κάθε τοποθεσία.
Κατά την επιστροφή στο κεντρικό κτίριο, ο JC μου έδειξε τα πρωτόκολλα “πολυεπίπεδης ασφάλειας” που είχε μάθει σχεδιάζοντας ιδιοκτησίες πρεσβειών: φράχτης, πινακίδες “απαγορεύεται η καταπάτηση”, σκύλοι φύλακες, κάμερες παρακολούθησης … όλα με σκοπό να αποθαρρύνουν τις βίαιες αντιπαραθέσεις. Έκανε μια παύση για ένα λεπτό καθώς κοιτούσε τον δρόμο. “Ειλικρινά, ανησυχώ λιγότερο για τις συμμορίες με τα όπλα παρά για τη γυναίκα στο τέλος του δρόμου που κρατάει ένα μωρό και ζητάει φαγητό”. Έκανε μια παύση και αναστέναξε: “Δεν θέλω να βρεθώ σε αυτό το ηθικό δίλημμα”.
Γι’ αυτό το πραγματικό πάθος του JC δεν ήταν απλώς να χτίσει μερικές απομονωμένες, στρατιωτικοποιημένες εγκαταστάσεις διαφυγής για εκατομμυριούχους, αλλά να δημιουργήσει πρωτότυπα τοπικά βιώσιμα αγροκτήματα που θα μπορούν να αποτελέσουν πρότυπο για άλλους και τελικά να βοηθήσουν στην αποκατάσταση της περιφερειακής επισιτιστικής ασφάλειας στην Αμερική. Το σύστημα παράδοσης “just-in-time” που προτιμούν οι γεωργικοί όμιλοι καθιστά το μεγαλύτερο μέρος του έθνους ευάλωτο σε μια κρίση τόσο μικρή όσο μια διακοπή ρεύματος ή μια διακοπή μεταφοράς. Εν τω μεταξύ, ο συγκεντρωτισμός της γεωργικής βιομηχανίας έχει αφήσει τις περισσότερες γεωργικές εκμεταλλεύσεις απόλυτα εξαρτημένες από τις ίδιες μακρές αλυσίδες εφοδιασμού με τους αστικούς καταναλωτές. “Οι περισσότεροι εκτροφείς αυγών δεν μπορούν καν να εκθρέψουν κοτόπουλα”, μου εξήγησε ο JC καθώς μου έδειχνε τα κοτέτσια του. “Αγοράζουν νεοσσούς. Εγώ έχω κόκορες”.
Ο JC δεν είναι χίπης περιβαλλοντολόγος, αλλά το επιχειρηματικό του μοντέλο βασίζεται στο ίδιο κοινοτιστικό πνεύμα που προσπάθησα να μεταδώσω στους δισεκατομμυριούχους: ο τρόπος για να αποτρέψουμε τις πεινασμένες ορδές από το να εισβάλουν στις πύλες μας είναι να τους εξασφαλίσουμε την ασφάλεια της τροφής τώρα. Έτσι, με 3 εκατ. δολάρια, οι επενδυτές δεν αποκτούν μόνο ένα συγκρότημα υψίστης ασφαλείας στο οποίο θα περάσουν την επερχόμενη πανούκλα, ηλιακή καταιγίδα ή κατάρρευση του ηλεκτρικού δικτύου. Αποκτούν επίσης μερίδιο σε ένα δυνητικά κερδοφόρο δίκτυο τοπικών αγροκτημάτων που θα μπορούσε να μειώσει την πιθανότητα ενός καταστροφικού γεγονότος εξαρχής. Η επιχείρησή του θα κάνει ό,τι μπορεί για να εξασφαλίσει ότι θα υπάρχουν όσο το δυνατόν λιγότερα πεινασμένα παιδιά στην πύλη όταν έρθει η ώρα να κλειδώσει.
Μέχρι στιγμής, ο JC Cole δεν έχει καταφέρει να πείσει κανέναν να επενδύσει στην American Heritage Farms. Αυτό δεν σημαίνει ότι κανείς δεν επενδύει σε τέτοια σχέδια. Απλώς αυτά που προσελκύουν περισσότερη προσοχή και μετρητά δεν έχουν γενικά αυτά τα συνεταιριστικά στοιχεία. Είναι περισσότερο για ανθρώπους που θέλουν να τα καταφέρουν μόνοι τους. Οι περισσότεροι δισεκατομμυριούχοι preppers δεν θέλουν να μάθουν να τα πηγαίνουν καλά με μια κοινότητα αγροτών ή, ακόμα χειρότερα, να ξοδέψουν τα κέρδη τους για τη χρηματοδότηση ενός εθνικού προγράμματος διατροφικής ανθεκτικότητας. Η Νοοτροπία που απαιτεί ασφαλή καταφύγια ενδιαφέρεται λιγότερο για την αποτροπή ηθικών διλημμάτων από το να τα κρατάει απλώς εκτός οπτικού πεδίου.
Η Vivos ελπίζει να χωρέσει στα bunkers τις παροχές όπως πισίνες και γυμναστήρια. Φωτογραφία: Terravivos
Πολλοί από αυτούς που αναζητούν σοβαρά ένα ασφαλές καταφύγιο απλά προσλαμβάνουν μία από τις διάφορες κατασκευαστικές εταιρείες για να θάψουν ένα προκατασκευασμένο καταφύγιο με ατσάλινη επένδυση κάπου σε μία από τις υπάρχουσες ιδιοκτησίες τους. Η εταιρεία Rising S Company στο Τέξας κατασκευάζει και εγκαθιστά bunkers και καταφύγια ανεμοστρόβιλων με κόστος μόλις 40.000 δολάρια για ένα καταφύγιο έκτακτης ανάγκης 2,40 μέτρα επί 3,60 μέτρα και φτάνει μέχρι την πολυτελή σειρά “Aristocrat” αξίας 8,3 εκατομμυρίων δολαρίων, με πισίνα και πίστα μπόουλινγκ. Η επιχείρηση αρχικά απευθυνόταν σε οικογένειες που αναζητούσαν προσωρινά καταφύγια για καταιγίδες, προτού μπει στην επιχείρηση μακροχρόνιας αποκάλυψης. Το λογότυπο της εταιρείας, με τρεις σταυρούς, υποδηλώνει ότι οι υπηρεσίες τους απευθύνονται περισσότερο σε χριστιανούς ευαγγελιστές preppers στις κόκκινες πολιτείες της Αμερικής παρά σε δισεκατομμυριούχους tech bros που παίζουν σενάρια επιστημονικής φαντασίας.
Υπάρχει κάτι πολύ πιο ιδιόρρυθμο στις εγκαταστάσεις στις οποίες οι περισσότεροι δισεκατομμυριούχοι -ή, ακριβέστερα, επίδοξοι δισεκατομμυριούχοι- επενδύουν στην πραγματικότητα. Μια εταιρεία που ονομάζεται Vivos πουλάει πολυτελή υπόγεια διαμερίσματα σε μετασκευασμένες εγκαταστάσεις αποθήκευσης πυρομαχικών του ψυχρού πολέμου, σιλό πυραύλων και άλλες οχυρωμένες τοποθεσίες σε όλο τον κόσμο. Σαν μικροσκοπικά θέρετρα Club Med, προσφέρουν ιδιωτικές σουίτες για άτομα ή οικογένειες και μεγαλύτερους κοινόχρηστους χώρους με πισίνες, παιχνίδια, ταινίες και φαγητό. Τα υπερ-ελίτ καταφύγια, όπως το Oppidum στην Τσεχία, ισχυρίζονται ότι απευθύνονται στην τάξη των δισεκατομμυριούχων και δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στη μακροπρόθεσμη ψυχολογική υγεία των κατοίκων. Παρέχουν απομίμηση του φυσικού φωτός, όπως πισίνα με προσομοίωση ηλιόλουστου κήπου, θησαυροφυλάκιο κρασιού και άλλες ανέσεις για να κάνουν τους πλούσιους να αισθάνονται σαν στο σπίτι τους.
Με μια πιο προσεκτική ανάλυση, ωστόσο, η πιθανότητα ένα bunker να προστατεύει πραγματικά τους ενοίκους του από την πραγματικότητα, λοιπόν, στην πραγματικότητα, είναι πολύ μικρή. Πρώτον, τα κλειστά οικοσυστήματα των υπόγειων εγκαταστάσεων είναι εξωφρενικά εύθραυστα. Για παράδειγμα, ένας εσωτερικός, σφραγισμένος υδροπονικός κήπος είναι ευάλωτος στη μόλυνση. Οι κάθετες φάρμες με αισθητήρες υγρασίας και συστήματα άρδευσης που ελέγχονται από υπολογιστή φαίνονται υπέροχες στα επιχειρηματικά σχέδια και στις στέγες των νεοσύστατων επιχειρήσεων της Bay Area- όταν μια παλέτα με επιφανειακό χώμα ή μια σειρά καλλιεργειών πάει στραβά, μπορεί απλώς να αφαιρεθεί και να αντικατασταθεί. Το ερμητικά κλειστό “δωμάτιο καλλιέργειας” της αποκάλυψης δεν επιτρέπει τέτοιες επαναλήψεις.
Και μόνο τα γνωστά άγνωστα είναι αρκετά για να διαλύσουν κάθε λογική ελπίδα επιβίωσης. Αλλά αυτό δεν φαίνεται να εμποδίζει τους πλούσιους preppers να προσπαθούν. Οι New York Times ανέφεραν ότι μεσίτες ακινήτων που ειδικεύονται σε ιδιωτικά νησιά κατακλύστηκαν από ερωτήματα κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid. Οι υποψήφιοι πελάτες ρωτούσαν ακόμη και για το αν υπήρχε αρκετή γη για να κάνουν κάποια γεωργία εκτός από την εγκατάσταση ενός ελικοδρομίου προσγείωσης ελικοπτέρων. Αλλά ενώ ένα ιδιωτικό νησί μπορεί να είναι ένα καλό μέρος για να περιμένει κανείς μια προσωρινή επιδημία, η μετατροπή του σε ένα αυτάρκες, υπερασπίσιμο ωκεάνιο φρούριο είναι δυσκολότερη από ό,τι ακούγεται. Τα μικρά νησιά εξαρτώνται απόλυτα από τις αεροπορικές και θαλάσσιες παραδόσεις βασικών ειδών διατροφής. Οι ηλιακοί συλλέκτες και ο εξοπλισμός φιλτραρίσματος νερού πρέπει να αντικαθίστανται και να συντηρούνται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Οι δισεκατομμυριούχοι που κατοικούν σε τέτοιους τόπους εξαρτώνται περισσότερο, όχι λιγότερο, από πολύπλοκες αλυσίδες εφοδιασμού απ’ ό,τι εμείς που είμαστε ενσωματωμένοι στον βιομηχανικό πολιτισμό.
Σίγουρα οι δισεκατομμυριούχοι που με κάλεσαν για συμβουλές σχετικά με τις στρατηγικές εξόδου τους γνώριζαν αυτούς τους περιορισμούς. Μήπως όλα αυτά ήταν κάποιο είδος παιχνιδιού; Πέντε άνδρες να κάθονται γύρω από ένα τραπέζι πόκερ, ο καθένας στοιχηματίζοντας ότι το σχέδιο διαφυγής του ήταν το καλύτερο;
Αλλά αν το έκαναν μόνο για διασκέδαση, δεν θα με είχαν καλέσει. Θα είχαν φωνάξει συγγραφέα κόμικ για την αποκάλυψη των ζόμπι. Αν ήθελαν να δοκιμάσουν τα σχέδια του καταφυγίου τους, θα είχαν προσλάβει έναν ειδικό ασφαλείας από την Blackwater ή το Πεντάγωνο. Φαινόταν ότι ήθελαν κάτι περισσότερο. Η γλώσσα τους ξεπερνούσε κατά πολύ τα ζητήματα ετοιμότητας για καταστροφές και έφτανε στα όρια της πολιτικής και της φιλοσοφίας: λέξεις όπως ατομικότητα, κυριαρχία, διακυβέρνηση και αυτονομία.
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν με είχαν βάλει να αξιολογήσω τις πραγματικές στρατηγικές των καταφυγίων τους που με είχαν βγάλει αλλά η φιλοσοφία και τα μαθηματικά που χρησιμοποιούσαν για να δικαιολογήσουν τη δέσμευσή τους για διαφυγή. Επεξεργάζονταν αυτό που έχω καταλήξει να ονομάζω εξίσωση της απομόνωσης: θα μπορούσαν να κερδίσουν αρκετά χρήματα ώστε να απομονωθούν από την πραγματικότητα που δημιούργησαν κερδίζοντας χρήματα με αυτόν τον τρόπο; Υπήρχε κάποια βάσιμη δικαιολογία για να προσπαθήσουν να είναι τόσο επιτυχημένοι ώστε να μπορούν απλώς να αφήσουν πίσω τους υπόλοιπους από εμάς -αποκάλυψη ή όχι;
Ή μήπως αυτή ήταν πραγματικά η πρόθεσή τους από την αρχή; Ίσως η αποκάλυψη δεν είναι τόσο κάτι από το οποίο προσπαθούν να ξεφύγουν όσο μια δικαιολογία για να πραγματοποιήσουν τον πραγματικό στόχο Της Νοοτροπίας: να ανέλθουν πάνω από τους κοινούς θνητούς και να εκτελέσουν την απόλυτη στρατηγική εξόδου.
Αυτό είναι ένα επεξεργασμένο απόσπασμα από το βιβλίο Survival of the Richest του Douglas Rushkoff, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Scribe.
Ο τομέας ηλεκτρικής ενέργειας της ΕΕ είναι ένα καλό παράδειγμα του τι έχει κάνει ο φονταμενταλισμός της αγοράς στα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας σε όλο τον κόσμο. Με το τέλος του φθηνού φυσικού αερίου, οι καταναλωτές και οι επιχειρήσεις πληρώνουν το τίμημα για την υιοθέτηση μιας άθλιας θεωρίας από τις κυβερνήσεις τους.
Τα πτερύγια των ανεμογεννητριών στην οροσειρά απέναντι από το παράθυρό μου γυρίζουν με ιδιαίτερη ορμή σήμερα. Η χθεσινοβραδινή καταιγίδα έχει υποχωρήσει, αλλά οι ισχυροί άνεμοι συνεχίζονται, συνεισφέροντας επιπλέον κιλοβάτ στο δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας με ακριβώς μηδενικό πρόσθετο κόστος (ή οριακό κόστος, στη γλώσσα των οικονομολόγων). Αλλά οι άνθρωποι που αγωνίζονται να τα βγάλουν πέρα κατά τη διάρκεια μιας τρομερής κρίσης του κόστους διαβίωσης πρέπει να πληρώσουν για αυτά τα κιλοβάτ σαν να παράγονται από το πιο ακριβό υγροποιημένο φυσικό αέριο που μεταφέρεται στις ακτές της Ελλάδας από το Τέξας. Αυτός ο παραλογισμός, που κυριαρχεί και πέρα από την Ελλάδα και την Ευρώπη, πρέπει να τελειώσει.
Ο παραλογισμός πηγάζει από την αυταπάτη ότι τα κράτη μπορούν να προσομοιώσουν μια ανταγωνιστική, και επομένως αποτελεσματική, αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Επειδή μόνο ένα καλώδιο ηλεκτρικού ρεύματος εισέρχεται στα σπίτια ή τις επιχειρήσεις μας, το να αφήσουμε τα πράγματα στην αγορά θα οδηγούσε σε ένα τέλειο μονοπώλιο – ένα αποτέλεσμα που κανείς δεν θέλει. Αλλά οι κυβερνήσεις αποφάσισαν ότι μπορούσαν να προσομοιώσουν μια ανταγωνιστική αγορά για να αντικαταστήσουν τις δημόσιες επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας που παράγουν και διανέμουν ηλεκτρική ενέργεια. Δεν μπορούν.
Ο τομέας ηλεκτρικής ενέργειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ένα καλό παράδειγμα του τι έχει κάνει ο φονταμενταλισμός της αγοράς στα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας σε όλο τον κόσμο. Η ΕΕ υποχρέωσε τα κράτη μέλη της να διαχωρίσουν το ηλεκτρικό δίκτυο από τους σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και να ιδιωτικοποιήσουν τους σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας για να δημιουργήσουν νέες εταιρείες, οι οποίες θα ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για να παρέχουν ηλεκτρική ενέργεια σε μια νέα εταιρεία που κατέχει το δίκτυο. Αυτή η εταιρεία, με τη σειρά της, θα μίσθωσε τα καλώδιά της σε άλλες εταιρείες που θα αγόραζαν την ηλεκτρική ενέργεια χονδρικά και θα ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για τη λιανική πώληση σε κατοικίες και επιχειρήσεις. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των παραγωγών θα ελαχιστοποιούσε την τιμή χονδρικής, ενώ ο ανταγωνισμός μεταξύ των λιανοπωλητών θα εξασφάλιζε ότι οι τελικοί καταναλωτές θα επωφελούνταν από χαμηλές τιμές και υπηρεσίες υψηλής ποιότητας.
Αλίμονο, τίποτα από όλα αυτά δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει στη θεωρία, πόσο μάλλον στην πράξη.
Η προσομοιωμένη αγορά είχε να αντιμετωπίσει δύο προβλήματα: την πολιτική οδηγία να εξασφαλίζει μια ελάχιστη ποσότητα ηλεκτρικής ενέργειας εντός του δικτύου σε κάθε χρονική στιγμή και να προτεραιοποιήσει τη διοχέτευση των επενδύσεων στην πράσινη ενέργεια. Η λύση που πρότειναν οι φονταμενταλιστές της αγοράς ήταν διττή: δημιουργία άλλης μια αγοράς, για άδειες εκπομπής αερίων θερμοκηπίου και εισαγωγή τιμολόγησης οριακού κόστους, που σήμαινε ότι η χονδρική τιμή άνα κιλοβάτ θα έπρεπε να είναι ίση με αυτή του ακριβότερου κιλοβάτ.
Η αγορά αδειών εκπομπών ρύπου είχε σκοπό να παρακινήσει τους παραγωγούς ηλεκτρικής ενέργειας να στραφούν σε λιγότερο ρυπογόνα καύσιμα. Σε αντίθεση με ένα σταθερό φόρο άνθρακα, το κόστος της εκπομπής ενός τόνου διοξειδίου του άνθρακα θα ήταν κυμαινόμενο και θα καθοριζόταν από την αγορά. Θεωρητικά, όσο περισσότερο βασιζόταν η βιομηχανία σε απαίσια καύσιμα όπως ο λιγνίτης, τόσο μεγαλύτερη θα ήταν η ζήτηση για τις άδειες εκπομπών που εκδόθηκαν από την ΕΕ. Αυτό θα ανέβαζε την τιμή τους, ενισχύοντας το κίνητρο για στροφή στο φυσικό αέριο και, τελικά, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Η τιμολόγηση οριακού κόστους αποσκοπούσε στη διασφάλιση του ελάχιστου επιπέδου παροχής ηλεκτρικής ενέργειας, εμποδίζοντας τους παραγωγούς με χαμηλό κόστος να πουλούν φθηνότερα από τους παραγωγούς με υψηλότερο κόστος. Οι τιμές θα έδιναν στους παραγωγούς χαμηλού κόστους αρκετά κέρδη και λόγους για να επενδύσουν σε φθηνότερες, λιγότερο ρυπογόνες πηγές ενέργειας.
Για να δείτε τι είχαν κατά νου οι ρυθμιστικές αρχές, σκεφτείτε έναν υδροηλεκτρικό σταθμό και έναν λιγνίτη. Το πάγιο κόστος κατασκευής του υδροηλεκτρικού σταθμού είναι μεγάλο, αλλά το οριακό κόστος είναι μηδενικό: μόλις το νερό γυρίσει τον στρόβιλό του, το επόμενο κιλοβάτ που παράγει ο σταθμός δεν κοστίζει τίποτα. Αντίθετα, ο λιγνιτικός σταθμός παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας είναι πολύ φθηνότερος στην κατασκευή, αλλά το οριακό κόστος είναι θετικό, αντανακλώντας τη σταθερή ποσότητα δαπανηρού λιγνίτη ανά κιλοβάτ που παράγεται.
Ρυθμίζοντας τις τιμές με τρόπου που η τιμή ενός κιλοβάτ που παράγεται υδροηλεκτρικά να μην είναι μικρότερη από το οριακό κόστος παραγωγής ενός κιλοβάτ με χρήση λιγνίτη, η ΕΕ ήθελε να ανταμείψει την υδροηλεκτρική εταιρεία με ένα τεράστιο κέρδος, το οποίο, ήλπιζαν οι ρυθμιστικές αρχές, θα επενδυόταν σε πρόσθετη ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές. Εν τω μεταξύ, ο λιγνιτικός σταθμός ηλεκτροπαραγωγής δεν θα είχε σχεδόν καθόλου κέρδη (καθώς η τιμή θα κάλυπτε σχεδόν το οριακό του κόστος) και αυξανόμενα κόστη για τις άδειες που χρειαζόταν να αγοράσει για να ρυπάνει.
Αλλά η πραγματικότητα ήταν λιγότερο επιεικής από τη θεωρία. Καθώς η πανδημία έσπειρε το χάος στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, η τιμή του φυσικού αερίου αυξήθηκε, πριν τριπλασιαστεί μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Ξαφνικά, το πιο ρυπογόνο καύσιμο (λιγνίτης) δεν ήταν το πιο ακριβό (φυσικό αέριο) , ενθαρρύνοντας έτσι περισσότερες μακροπρόθεσμες επενδύσεις σε ορυκτά καύσιμα και υποδομές για LNG. Η τιμολόγηση οριακού κόστους βοήθησε τις εταιρείες ηλεκτρικής ενέργειας να αποσπάσουν τεράστια έσοδα από αγανακτισμένους καταναλωτές λιανικής, οι οποίοι συνειδητοποίησαν ότι πλήρωναν πολύ περισσότερα από το μέσο κόστος ηλεκτρικής ενέργειας. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο κόσμος, μη βλέποντας κανένα όφελος – για αυτούς ή για το περιβάλλον – από τα πτερύγια που περιστρέφονται πάνω από τα κεφάλια τους και τους χαλάνε το τοπίο, στράφηκαν ενάντια στις ανεμογεννήτριες.
Η άνοδος των τιμών του φυσικού αερίου έχει αποκαλύψει τις ενδημικές αποτυχίες που προκύπτουν όταν μια προσομοιωμένη αγορά προσαρτάται σε ένα φυσικό μονοπώλιο. Τα είδαμε όλα: Πόσο εύκολα ήταν για τους παραγωγούς να τα βρούνε μεταξύ τους και να συμφωνήσουν την τιμή χονδρικής. Πώς η αισχροκέρδειά τους, ειδικά στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, έστρεψαν τους πολίτες ενάντια στην πράσινη μετάβαση. Πώς το καθεστώς προσομοίωσης της αγοράς εμπόδισε τις κοινές προμήθειες που θα μείωναν το ενεργειακό κόστος των φτωχότερων χωρών. Πώς η λιανική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας μετατράπηκε σε καζίνο με εταιρείες να κερδοσκοπούν για τις μελλοντικές τιμές ηλεκτρικής ενέργειας, να επωφελούνται στις καλές στιγμές και να απαιτούν κρατικές διασώσεις όταν τα στοιχήματά τους δεν βγαίνουν.
Ήρθε η ώρα να καταργήσουμε τις προσομοιωμένες αγορές ηλεκτρικής ενέργειας. Αντίθετα, αυτό που χρειαζόμαστε είναι δημόσια ενεργειακά δίκτυα στα οποία οι τιμές ηλεκτρικής ενέργειας να αντιπροσωπεύουν το μέσο κόστος συν μια μικρή προσαύξηση. Χρειαζόμαστε έναν φόρο άνθρακα, του οποίου τα έσοδα πρέπει να αποζημιώνουν τους φτωχότερους πολίτες. Χρειαζόμαστε μια μεγάλης κλίμακας επένδυση όπως το Manhattan Project στις πράσινες τεχνολογίες του μέλλοντος (όπως το πράσινο υδρογόνο και τα μεγάλης κλίμακας υπεράκτια πλωτά αιολικά πάρκα). Και, τέλος, χρειαζόμαστε δημοτικά τοπικά δίκτυα υφιστάμενων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ηλιακή, αιολική και μπαταρίες) που θα μετατρέπουν τις κοινότητες σε ιδιοκτήτες, διαχειριστές και δικαιούχους της ενέργειας που χρειάζονται.
Όπως ακριβώς στις ταινίες ζόμπι, η χθεσινή Βουλή απέδειξε ότι ο Κυριάκος Μητσοτάκης είναι πολιτικά νεκρός — αλλά ο ίδιος δεν το γνωρίζει.
Περίληψη προηγουμένων επεισοδίων, ενόσω η Βουλή δεν συνεδρίαζε: «παραιτείται» ο διοικητής των μυστικών υπηρεσιών της χώρας και ο ανηψιός επικεφαλής του γραφείου του Πρωθυπουργού, διότι η —έχουσα από την επαύριο των εκλογών του 2019 τον πρωθυπουργό επί κεφαλής της— ΕΥΠ και, ή και με, το Predator παρακολουθούσε νυν αρχηγό του τρίτου σε δύναμη κόμματος και δημοσιογράφο σε έρευνα για ζητήματα διαφθοράς. Αρχικά ο chief of staff ανηψιός παραιτείται γιατί είναι αφόρητη η τόση τοξικότητα στο δημόσιο λόγο, μετά μαθαίνουμε ότι παραιτείται διότι έτσι αναλαμβάνει ακέραιη την αντικειμενική πολιτική ευθύνη — η οποία εξαίφνης ανήκει στους διορισμένους υπό των εκλεγμένων και όχι στους εκλεγμένους. Ομοβροντία άρθρων-κόλαφος, που να μην τύχουν ούτε στον εχθρό σου, σε κορυφαία διεθνή ΜΜΕ: New York Times, Washington Post, Le Figaro, Libération, Le Monde, Guardian, Politico, Financial Times, Reuters, Bloomberg, Die Welt, Deutsche Welle, και ούτω καθεξής. Άλλοτε η κυβέρνηση επικαλείτο αυτά τα ΜΜΕ ως τεκμήρια της φυσικής πολιτικής ανωτερότητάς της έναντι των αντιπάλων της, σήμερα τα παρουσιάζει ως φυλλάδες-σουρωτήρια που τυπώνουν ό,τι κατεβάσει το μένος του κάθε αντικυβερνητικού στην Ελλάδα. Συνταγματολόγοι-πυλώνες μιας ευρύτερης συναίνεσης μητσοτακικής εξουσίας μέχρι πρότινος δακτυλοδεικτούν τις ανομίες του και, άλλοτε εμμέσως άλλοτε όχι, του ζητούν να παραιτηθεί. Αρχισυντάκτες φιλοκυβερνητικής ναυαρχίδας ενημέρωσης επισημαίνουν ότι, πώς να το κάνουμε, «οι άμεσες εκλογές είναι μια λύση». Η ίδια εφημερίδα-ναυαρχίδα τυπώνει στο κυριακάτικο φύλλο της (14-15/8) πως κατά τις πληροφορίες παρακολουθούνται «ακόμη 7-8 πολιτικοί» — μεταξύ άλλων ενδεχομένως κορυφαίοι νυν υπουργοί, λένε άλλοι. Το «Βήμα» σε κύριο άρθρο του αναφέρει τον Κυριάκο Μητσοτάκη μεταξύ των πρώην πρωθυπουργών και χρησιμοποιεί παρελθοντικό χρόνο που συνηθίζεται σε απογοητευμένες νεκρολογίες: «έδειχνε πρόσωπο με πεποιθήσεις και δυνατότητες». Κάθε προοπτική μετεκλογικής συγκυβέρνησης ΝΔ-ΠΑΣΟΚ έχει εμφανώς τελευτήσει, τουλάχιστον με Μητσοτάκη επικεφαλής της ΝΔ. Κάθε ον με εγκεφαλικές συνάψεις αντιλαμβάνεται πως η κυβέρνηση αντιμετωπίζει οξύ πρόβλημα επιβίωσης.
Κάθε ον; Όχι! Διότι, στις 26 Αυγούστου, στην προ ημερησίας διατάξεως συζήτηση πολιτικών αρχηγών στη Βουλή, ο πρωθυπουργός εμφανίζεται ως κατήγορος, όχι ως κατηγορούμενος. Ως τιμητής, όχι ως εγκαλούμενος. Συναιρώντας τα μεταξύ τους αντίθετα: και αποφάσισε να υπαγάγει την ΕΥΠ υπό τον έλεγχό του αμέσως μετά τις εκλογές του 2019, και δεν φέρει καμμία ευθύνη, αφού δεν μπορεί να γνωρίζει ποιοι παρακολουθούνται. Ταυτόχρονα ήταν λάθος η παρακολούθηση ενός ευρωβουλευτή και (υποψηφίου, τότε) πολιτικού αρχηγού, ταυτόχρονα κανένας δεν είναι υπεράνω των δυνητικών παρακολουθήσεων, ούτε οι εκλεγμένοι, αφού η «κυβερνητική ερμηνεία του Συντάγματος» είναι άλλη αυτής των συνταγματολόγων που δεν τυγχάνουν σήμερα Υπουργοί Επικρατείας. Φυσικά και είναι επιβεβλημένη η παρακολούθηση του κυριολεκτικά οποιουδήποτε αν συντρέχουν λόγοι εθνικής ασφαλείας. Ποιοι είναι οι λόγοι εθνικής ασφαλείας στην περίπτωση Ανδρουλάκη και Κουκάκη; Δεν μπορείτε να τους μάθετε, υπάρχουν αλλά είναι από χωριό. Θα ήταν η Αρμενία και η Ουκρανία, πολύ βολικό, αλλά μας πήραν χαμπάρι οι ίδιες τι σανό πουλάμε στο κοινό μας και μας έκραξαν δια της θεσμικής οδού και δημοσίως. Άλλωστε «σκοτεινές δυνάμεις επιβουλεύονται» κλπ. κλπ. κλπ. κλπ., όπως λένε οι φιλελεύθεροι θεσμικοί κοσμοπολίτες που ευτυχώς μας έσωσαν από λαϊκιστές και συνωμοσιολόγους.
Το ζήτημα είναι πως υπάρχουν κάποια φυσικά όρια στο με πόση παρρησία μπορείς να τερατογραφείς ως κατήγορος την αντιπολίτευση, μείζονα και ελάσσονα, όταν σε πιάνουν με τη γίδα στην πλάτη. Να ομνύεις στην υπευθυνότητα, αλλά να λες ότι δεν είχες ιδέα· να σημειώνεις πως έγινε λάθος, αλλά ότι στο τέλος έχεις δίκιο. Να βλέπεις ατέλειωτη σειρά ευρύτερων πυλώνων της εξουσίας σου να αποστασιοποιούνται ξεκάθαρα ή και να σε καταγγέλλουν ευθέως, αλλά να θεωρείς ότι αυτό δε θα σου δημιουργήσει πρόβλημα. Το ζήτημα είναι ότι ο Κυριάκος Μητσοτάκης είναι πολιτικά νεκρός, αλλά ο ίδιος δεν το βλέπει.
Διότι, αν μη τι άλλο, σκεφτείτε για μια στιγμή —άπαγε της βλασφημίας— να ήσασταν κομματικό στέλεχος της ΝΔ: υπουργικού μεγέθους, μικρό, μεσαίο, οτιδήποτε. Μετά από μήνες εκθετικά αυξανόμενης ακρίβειας στα πάντα, θα κατέβετε, οψέποτε, στις εκλογές για να κάνετε τι ακριβώς; Με ποια προοπτική; Η αυτοδυναμία αποκλείεται πανθομολογουμένως και εξ ορισμού, η συγκυβέρνηση με ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ αποκλείεται όσο δερβεναγεί ο Μητσοτάκης, οπότε τι; Τι κάνουμε, με ποιον ορίζοντα κατεβαίνουμε; Και, επειδή το πρόβλημα έχει όνομα και λέγεται Μητσοτάκης, Whatshallwedowiththedrunkensailor? (Οι υπόλοιποι στίχοι του τραγουδιού καταθέτουν σειρά στοχευμένων, εφαρμόσιμων προτάσεων για τις οψέποτε επερχόμενες εσωκομματικές ανακατατάξεις).
Εξ ου και η υπερασπιστική γραμμή της Νέας Δημοκρατίας, τόσο η επίσημη όσο και η ακόμα πιο χυδαία που εξέρχεται από φίλια μέσα και social media, καταδεικνύει βέβαιο βέρτιγκο. Το κοινό που είναι διατεθειμένο να μασήσει τόσο χαμηλού επιπέδου προπαγάνδα πάντοτε θα υπάρχει, αλλά ήδη σμικρύνεται ολοένα και περισσότερο. Μια λεπτομέρεια που όμως δίνει τον τόνο: μέσα στα πολλά, είναι χαρακτηριστική η ζαλάδα του πρωθυπουργού στη δευτερολογία του. Αφ’ ότου περίμενε από τον Γιάνη Βαρουφάκη κάποια πάσα ώστε να πει «ορίστε, κι ο Τσίπρας τα ίδια έκανε!», έλαβε ατυχώς το Varoufakis treatment, σχετικά με τα «δικά σας προσωπικά εγκλήματα κύριε Μητσοτάκη. Δεν πήρε ο Τσίπρας την ΕΥΠ υπό τον έλεγχό του αμέσως μετά την εκλογική του νίκη. Δεν διόρισε ο Τσίπρας επικεφαλής της ΕΥΠ σεκιουριτά χωρίς καν τυπικά προσόντα, κόβοντας και ράβοντας τον νόμο ώστε να το πετύχει. Δεν διόρισε ο Τσίπρας τον ανιψιό του να επιβλέπει στο Μαξίμου τις παρακολουθήσεις, Δεν πιάστηκε η ΕΥΠ του Τσίπρα να παρακολουθεί δημοσιογράφους και Πρόεδρο ΚΟ. Δεν δήλωσε βλαξ ο Τσίπρας, ότι δήθεν δεν ήξερε, μετά την αποκάλυψη της αλήθειας. Δεν στράφηκε εναντίον του Τύπου ως ένας Έλλην Ερντογάν για να ξεπλύνει την ντροπή του. Εσείς τα κάνατε όλα αυτά κε Μητσοτάκη. Για αυτό τελειώσατε. Κι αν δεν το έχετε ακόμα καταλάβει, θα το καταλάβετε.» Επανερχόμενος στο βήμα για δευτερολογία, ο πρωθυπουργός ξεκίνησε με το εξής αμίμητο: αναφέρθηκε σε «αυτήν την απόλυτη φαιδρή τραγικότητα (sic) που αποτελούσε Υπουργό Οικονομικών της Ελληνικής Κυβέρνησης» και αμέσως μετά κατήγγειλε «φράσεις και λέξεις οι οποίες είναι βαθύτατα προσβλητικές και οι οποίες σε οποιαδήποτε άλλη συναναστροφή θα ήταν και μηνύσιμες και αγώγιμες» — παραδείγματος χάριν «απόλυτη φαιδρή τραγικότητα», λέμε τώρα. Όλα αυτά τα μητσοτακικά και πρωθυπουργικά, μαζί με την υπερασπιστική γραμμή των στρατιών τρολλς στα social media, δεν είναι συμπτώματα εγκεφαλικού επεισοδίου, δεν αποτελούν απλώς την υλοποίηση κακών επικοινωνιακών συμβουλών, δεν είναι στρατηγική ή τακτική: δηλώνουν απόλυτη απώλεια ελέγχου, απέλπιδα προσπάθεια να φανεί ως στέρεος και αγέρωχος, κατήγορος και εγκαλών, ως νεφεληγερέτης Ζευς, ένας πρωθυπουργεύων πολιτικός που έφτασε κάπως νωρίς η άτεγκτη ημερομηνία λήξης του.
Αν μη τι άλλο, δεν υπάρχει ίχνος ντροπής. Κάτι το οποίο μας προετοιμάζει για μια πτώση πολύ πιο εξευτελιστική και ταπεινωτική από αυτήν που θα ήταν εφικτή εάν ο Πρωθυπουργός δεν παραδιδόταν αμαχητί στον παραληρηματικό ναρκισσισμό του, όπως τον διαπιστώσαμε στη Βουλή.
Δεδομένου ότι η προ ημερησίας διατάξεως συζήτηση σε επίπεδο αρχηγών κομμάτων έλαβε χώρα την ημέρα του εσπερινού του Αγίου Φανουρίου, ίσως θα είχε πολιτικό νόημα το να ψήσει μια φανουρόπιτα, να του φανερωθεί η ντροπή που εμφανώς έχει χάσει – εάν την είχε ποτέ. Θα ήταν πολιτικά προσοδοφόρο τόσο για το μέλλον της ΝΔ ως συνόλου όσο και για τις ισχνές πιθανότητες, όταν πέσει ο Κυριάκος Μητσοτάκης, να μην πέσει μέσα στην πλήρη και γενική χλεύη που θα υποθήκευε για πάντα το αύριο της πολυμελούς πολιτικοεπιχειρηματικής του οικογενείας. Το πανελλήνιο δεν χρειάζεται αντίστοιχα ευλογημένα αρτοσκευάσματα: η ντροπή «Κυριάκος Μητσοτάκης» έχει πλέον φανερωθεί σε όλους.
Από την άλλη, όσες φανουρόπιτες κι αν ψήσει ο Νίκος Ανδρουλάκης, είναι αδύνατον να φανερωθεί στη Βουλή ο λόγος παρακολούθησής του. Διότι, για να είναι «νόμιμη» η «επισύνδεση» και όχι δημόσια παραδοχή σκανδάλου που καθιστά το original Watergate μάλλον υδαρές, ο λόγος πρέπει να αφορά με καίριο τρόπο την εθνική ασφάλεια — όχι, επί παραδείγματι, το να μάθει ο επιτελικός άρχων το τι εναλλακτικά σχέδια συζητάει ο Νίκος Ανδρουλάκης με τους ολιγάρχες του, ή το να πληροφορηθούν «από μέσα» οι τότε συνυποψήφιοί του για την ηγεσία του πασοκικού brand για το πώς πάει η κούρσα διαδοχής. Κι αφού τέτοιοι «λόγοι/κίνδυνοι εθνικής ασφαλείας» δεν υπάρχουν, είναι προφανώς αδύνατον και να φανερωθούν. Τέτοια θαύματα ούτε Άγιοι δεν μπορούν να τα κάνουν.
ΥΓ: Κάποτε, ίσως, μάθουμε ποιοι και γιατί δολοφόνησαν τον δημοσιογράφο Καραϊβάζ. Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα.
Ο Σωτήρης Μητραλέξης είναι συνδιευθυντής του mέta (www.metacpc.org), του Κέντρου Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού του ΜέΡΑ25.
Η ροή αμερικανικών στρατιωτικών προμηθειών μέσω της Αλεξανδρούπολης έχει εξοργίσει τη Ρωσία και την Τουρκία. Τώρα, εταιρείες με δεσμούς με τη Ρωσία και την Αμερική ανταγωνίζονται για τον έλεγχο του λιμανιού.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ, Ελλάδα – Πρόκειται για ένα απίθανο γεωπολιτικό σημείο ανάφλεξης: μια τσιμεντένια προβλήτα σε μια μικρή παραθαλάσσια πόλη, που ελάχιστα χρησιμοποιούνταν πριν από λίγα χρόνια και εξακολουθεί να καταλαμβάνεται τις περισσότερες φορές μόνο από γλάρους.
Όμως το κοιμισμένο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης στη βορειοανατολική Ελλάδα έχει αναλάβει κεντρικό ρόλο στην αύξηση της στρατιωτικής παρουσίας των ΗΠΑ στην Ανατολική Ευρώπη, με το Πεντάγωνο να μεταφέρει από εδώ τεράστια οπλοστάσια σε αυτό που περιγράφει ως προσπάθεια ανάσχεσης της ρωσικής επιθετικότητας. Αυτή η ροή έχει εξοργίσει όχι μόνο τη Ρωσία αλλά και τη γειτονική Τουρκία, υπογραμμίζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο πόλεμος στην Ουκρανία αναδιαμορφώνει τις οικονομικές και διπλωματικές σχέσεις της Ευρώπης.
Η Τουρκία και η Ελλάδα είναι και οι δύο μέλη του ΝΑΤΟ, αλλά υπάρχει μακροχρόνια εχθρότητα μεταξύ τους, συμπεριλαμβανομένης της σύγκρουσης για την Κύπρο και άλλων εδαφικών διαφορών στη Μεσόγειο, και η Άγκυρα βλέπει μια βαθύτερη σχέση μεταξύ Αθήνας και Ουασιγκτώνος ως πιθανή απειλή.
Η έξαρση της στρατιωτικής δραστηριότητας χαιρετίστηκε από την κυβέρνηση της Ελλάδας, τους περισσότερους Βαλκάνιους γείτονές της και τους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι ελπίζουν ότι οι Αμερικανοί θα τονώσουν την περιφερειακή οικονομία και θα παρέχουν ασφάλεια εν μέσω αυξανόμενων περιφερειακών εντάσεων.
“Είμαστε μια μικρή χώρα”, δήλωσε ο Γιάννης Καπέλας, 53 ετών, ιδιοκτήτης καφετέριας στην Αλεξανδρούπολη. “Είναι καλό να έχουμε μια μεγάλη χώρα να μας προστατεύει”.
Αυξάνοντας το στρατηγικό διακύβευμα είναι η επικείμενη πώληση του λιμανιού της Αλεξανδρούπολης. Τέσσερις όμιλοι εταιρειών ανταγωνίζονται για την αγορά πλειοψηφικού πακέτου μετοχών – δύο περιλαμβάνουν αμερικανικές εταιρείες, που υποστηρίζονται από την Ουασιγκτώνα, και δύο έχουν δεσμούς με τη Ρωσία.
Οι αμερικανικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα έχουν επεκταθεί σημαντικά μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο και κορυφαίοι αξιωματούχοι από τη Μόσχα και την Άγκυρα έχουν χαρακτηρίσει αυτό ως απειλή για την εθνική ασφάλεια.
“Ενάντια σε ποιον θεσπίστηκαν;” δήλωσε τον Ιούνιο ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, αναφερόμενος στα στρατιωτικά φυλάκια των ΗΠΑ στην Ελλάδα. “Η απάντηση που δίνουν είναι ‘εναντίον της Ρωσίας’. Δεν το χάφτουμε”.
Ενώ το μεγαλύτερο μέρος του ΝΑΤΟ έχει ταχθεί εμφατικά στο πλευρό της Ουκρανίας, ο κ. Ερντογάν – πάντα πρόθυμος να χαράξει μια διαφορετική πορεία – έχει τοποθετήσει την Τουρκία ως μεσολαβητή.
Τον Μάιο, το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών ισχυρίστηκε ότι τουρκικά μαχητικά αεροσκάφη παραβίασαν τον εναέριο χώρο της χώρας πάνω από την Αλεξανδρούπολη, μόλις 11 μίλια από τα τουρκικά σύνορα. Το περιστατικό εκνεύρισε τους κατοίκους της περιοχής που ανησυχούν για τις διεκδικήσεις της Τουρκίας σε τμήματα της Ελλάδας.
Η περίπλοκη αλληλεπίδραση συμφερόντων στην Αλεξανδρούπολη αναδεικνύει πώς ο πόλεμος μετατοπίζει το στρατηγικό επίκεντρο της Ευρώπης στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας.
“Η Μαύρη Θάλασσα επανήλθε στην παγκόσμια ατζέντα με πρωτοφανή τρόπο”, δήλωσε ο Ilian Vassilev, πρώην πρέσβης της Βουλγαρίας στη Μόσχα, ο οποίος εργάζεται τώρα ως σύμβουλος στρατηγικής. “Η ασφάλεια στη Μαύρη Θάλασσα είναι κεντρικό ζήτημα για το πώς θα περιορίσεις και θα αντιμετωπίσεις τη Ρωσία”.
Η Ελλάδα και η Ρωσία μοιράζονται βαθιές ιστορικές, οικονομικές και πολιτιστικές σχέσεις με επίκεντρο την κοινή ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία. Οι Έλληνες είναι από τους λίγους Ευρωπαίους που θέλουν σε μεγάλο βαθμό να διατηρήσουν τους οικονομικούς δεσμούς με τη Ρωσία, σύμφωνα με δημοσκοπήσεις. Αλλά ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει καταπονήσει άσχημα αυτούς τους δεσμούς.
Η κατοχή των ουκρανικών εδαφών έχει χτυπήσει μια χορδή μεταξύ των Ελλήνων, πολλοί από τους οποίους βλέπουν παραλληλισμούς μεταξύ της αυτοκρατορικής ρητορικής του προέδρου Βλαντιμίρ Β. Πούτιν και των εδαφικών διεκδικήσεων της Τουρκίας, της οποίας η προκάτοχος, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, κυβέρνησε την Ελλάδα για αιώνες. Το δράμα των Ουκρανών έχει επίσης απήχηση σε ελληνικές οικογένειες των οποίων οι πρόγονοι διέφυγαν από τα τουρκικά πογκρόμ στις αρχές του 20ού αιώνα.
“Γνωρίζουμε τον πόνο των προσφύγων”, δήλωσε ο Δημοσθένης Καραβόλτσος, σερβιτόρος σε ταβέρνα της Αλεξανδρούπολης. “Δεν υπήρχε καμία αμφιβολία στο μυαλό μου για το με ποια πλευρά θα έπρεπε να είμαστε”.
Η συντηρητική κυβέρνηση της Ελλάδας ήταν από τις πρώτες που έστειλε στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία, γεγονός που ώθησε το Κρεμλίνο να την εντάξει στον κατάλογο των “μη φιλικών” κρατών. Ο φόβος για την Τουρκία και η αλληλεγγύη με την Ουκρανία έχουν ωθήσει την Αθήνα πιο κοντά στην Ουασιγκτώνα, και έχει παραχωρήσει στις Ηνωμένες Πολιτείες διευρυμένη στρατιωτική πρόσβαση σε διάφορες τοποθεσίες.
Η ποσότητα πολεμικού υλικού που διακινήθηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες μέσω της Αλεξανδρούπολης αυξήθηκε σχεδόν κατά 14 φορές πέρυσι – πριν από τον πόλεμο, αλλά καθώς οι εντάσεις με τη Ρωσία αυξήθηκαν – σε 3.100 “κομμάτια”, ένας γενικός όρος που χρησιμοποιείται από το Πεντάγωνο για κάθε είδους εξοπλισμό, από άρματα μάχης μέχρι πυρομαχικά. Έχει ήδη ισοφαρίσει αυτόν τον αριθμό φέτος.
Αμερικανοί αξιωματούχοι λένε ότι ο εξοπλισμός προορίζεται αποκλειστικά για αμερικανικές στρατιωτικές μονάδες που σταθμεύουν στην Ανατολική και Βόρεια Ευρώπη, όχι για την Ουκρανία.
Το άλμα στη δραστηριότητα αποτελεί δραστική μεταστροφή για ένα μικρό λιμάνι που παρέμενε σε μεγάλο βαθμό αδρανές για σχεδόν μια δεκαετία, μπλοκαρισμένο από μια βυθισμένη φορτηγίδα που το αμερικανικό ναυτικό απομάκρυνε το 2019.
Η νωχελική διάθεση της πόλης μεταμορφώνεται κάθε λίγους μήνες όταν αμερικανικά πολεμικά πλοία ελλιμενίζονται για να ξεφορτώσουν τανκς, φορτηγά και πυροβολικό. Η άφιξη εκατοντάδων Αμερικανών προκαλεί περιοδικές ελλείψεις σε αυγά και τσιγάρα και ουρές έξω από τα τατουάζ.
Ανάμεσα σε αυτές τις εκρήξεις δραστηριότητας, λίγα σημάδια έδειχναν τη νέα σημασία της πόλης. Στον παραλιακό πεζόδρομο κοντά στο λιμάνι, ζευγάρια σπρώχνουν καροτσάκια και οι εκδρομείς, κυρίως από την Τουρκία, βγάζουν selfies κάτω από τον φάρο της πόλης. Η πολιτική ναυτιλία παραμένει ελάχιστη λόγω της έλλειψης μεγάλων γερανών, αλλά το Πεντάγωνο εγκαθιστά βαρύ εξοπλισμό για να διαχειρίζεται περισσότερα φορτία.
“Αυτό που κάναμε είναι να μετατρέψουμε το λιμάνι σε ένα δυναμικό κέντρο στρατιωτικών επιχειρήσεων”, δήλωσε ο Αντρέ Κάμερον, ο οποίος επιβλέπει την αμερικανική στρατιωτική εφοδιαστική στο λιμάνι. “Τίποτα παρόμοιο δεν έχει γίνει εδώ στο παρελθόν”.
Οι τοπικοί αξιωματούχοι δήλωσαν ότι ελπίζουν ότι οι στρατιωτικές αναβαθμίσεις στο λιμάνι θα προσελκύσουν επενδύσεις σε άλλες βιομηχανίες, μετατρέποντας την Αλεξανδρούπολη σε εμπορικό κόμβο για τη γειτονική Βουλγαρία, τη Ρουμανία, ακόμη και την αποκλεισμένη Ουκρανία.
Η αυξανόμενη στρατηγική σημασία του λιμανιού έχει αναδείξει τους ρωσικούς δεσμούς δύο ελληνικών επιχειρηματικών ομίλων που ανταγωνίζονται για την εξαγορά του.
Ο ένας όμιλος διευθύνεται από τον Ιβάν Σαββίδη, έναν ελληνορώσο ολιγάρχη που έχει υπηρετήσει στο ρωσικό κοινοβούλιο και συμμετέχει σε επιτροπή εξωτερικών σχέσεων που συμβουλεύει τον κ. Πούτιν. “Έλληνας εκ γενετής, Ρώσος στον τρόπο ζωής, Ορθόδοξος στην πίστη”, αναφέρει μια δήλωση στην ιστοσελίδα του κ. Σαββίδη, η οποία περιλαμβάνει μια φωτογραφία του με τον κ. Πούτιν.
Η προσφορά του κ. Σαββίδη μπορεί να περιπλέκεται από την ιδιοκτησία του στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, το δεύτερο μεγαλύτερο της Ελλάδας, η οποία θα μπορούσε να προσκρούσει στους νόμους περί ανταγωνισμού. Ο εκπρόσωπός του αρνήθηκε να σχολιάσει.
Ένας άλλος πλειοδότης, μια θυγατρική ενός ελληνικού ομίλου, ο όμιλος Κοπελούζου, είναι πιο περίπλοκος, αναδεικνύοντας τους μεταβαλλόμενους οικονομικούς δεσμούς της Ελλάδας.
Ο Κοπελούζος είναι ο τοπικός εταίρος της κρατικής ρωσικής εταιρείας φυσικού αερίου, Gazprom, και, σε μια κοινοπραξία με την ονομασία Prometheus Gas, είναι ο τρίτος μεγαλύτερος προμηθευτής φυσικού αερίου της Ελλάδας. Ο όμιλος Κοπελούζου κατασκεύασε – και, μέχρι το 2016, λειτουργούσε – το αεροδρόμιο της Αγίας Πετρούπολης.
Ένα διπλωματικό υπόμνημα για τον ιδρυτή του ομίλου, Δημήτριο Κοπελούζο, που συντάχθηκε από τον Αμερικανό πρέσβη στην Ελλάδα το 2007 και δημοσιεύθηκε από το WikiLeaks έχει τίτλο “Gazprom by any other name?”.
Οι ανταγωνιστές και οι επικριτές του κ. Κοπελούζου υποστηρίζουν ότι οι δεσμοί αυτοί τον καθιστούν ευάλωτο στις πιέσεις της Gazprom, θέτοντας σε κίνδυνο το μέλλον των στρατηγικών επιχειρήσεων της Αλεξανδρούπολης.
“Υπάρχουν σημαντικές ανησυχίες επειδή η κατάσταση με τη Ρωσία μπορεί να επιδεινωθεί”, δήλωσε ο Γιάννης Χαραλαμπάκης, ιδιοκτήτης της BlackSummit Financial Group, μιας αμερικανικής εταιρείας διαχείρισης περιουσιακών στοιχείων που ανταγωνίζεται για τον έλεγχο της Αλεξανδρούπολης. “Το γεγονός ότι η Ρωσία χρησιμοποιεί την ενέργεια ως όπλο είναι ένας σημαντικός παράγοντας”.
Τις ανησυχίες σχετικά με τους ρωσικούς δεσμούς του κ. Κοπελούζου συμμερίζονται ορισμένα μέλη του αμερικανικού Κογκρέσου, σύμφωνα με δύο μέλη του προσωπικού του Κογκρέσου που γνωρίζουν το θέμα. Μίλησαν υπό τον όρο της ανωνυμίας επειδή δεν είχαν την άδεια να μιλήσουν στα μέσα ενημέρωσης.
Ο όμιλος Κοπελούζου είναι ιδιωτικός και δεν δημοσιοποιεί τις οικονομικές του επιδόσεις, αλλά δηλώνει ότι η κοινοπραξία του με την Gazprom αντιπροσωπεύει ένα μικρό μερίδιο του επιχειρηματικού του χαρτοφυλακίου, το οποίο εκτείνεται στις κατασκευές, τα ακίνητα και την ενέργεια.
“Ο όμιλος έχει πολλές συνεργασίες σε όλο τον κόσμο με πολλές εταιρείες”, δήλωσε ο Ιωάννης Αράπογλου, γενικός διευθυντής του ομίλου Κοπελούζου. Η Prometheus Gas “είναι απλώς μία από αυτές, και σχετικά μικρή για το μέγεθος της εταιρείας”.
Σημείωσε ότι η οικογένεια Κοπελούζου επενδύει σε ένα έργο για την κατασκευή ενός τερματικού σταθμού υγροποιημένου φυσικού αερίου κοντά στην Αλεξανδρούπολη, με σκοπό να μειωθεί η εξάρτηση των Βαλκανίων από το ρωσικό φυσικό αέριο, ενισχύοντας τις προμήθειες από τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Από την πλευρά του, ο κ. Χαραλαμπάκης, ο Αμερικανός επιχειρηματίας, λέει ότι το ενδιαφέρον του για το λιμάνι ξεκίνησε το 2018, όταν ο τότε πρεσβευτής της Ουασιγκτώνος στην Ελλάδα, Τζέφρι Πάιατ, του είπε ότι οι αμερικανικές εταιρείες πρέπει να αρχίσουν να ανταγωνίζονται τη Ρωσία και την Κίνα για την επιρροή τους εκεί.
Η αυξανόμενη προσοχή της Ουασιγκτώνος αναδείχθηκε την Τετάρτη, όταν ο γερουσιαστής Ρόμπερτ Μενέντεζ της Νέας Υερσέης, πρόεδρος της Επιτροπής Εξωτερικών Σχέσεων, πραγματοποίησε αιφνιδιαστική επίσκεψη στην Αλεξανδρούπολη.
Η Ελλάδα ιδιωτικοποιεί σταθερά στρατηγικά περιουσιακά στοιχεία από την κρίση χρέους που ξεκίνησε το 2009. Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης πήγε στον κ. Σαββίδη- το λιμάνι του Πειραιά, το μεγαλύτερο της Ελλάδας, σε κινεζική κρατική εταιρεία.
Ο κ. Πάιατ, ο οποίος αποχώρησε από τη θέση του τον Μάιο, έχει μιλήσει συχνά υπέρ των δύο αμερικανικών προσφορών για την Αλεξανδρούπολη.
Η στροφή του ομίλου Κοπελούζου προς τους Αμερικανούς εταίρους αντανακλά την μεταβαλλόμενη οικονομική πραγματικότητα της Ελλάδας, καθώς η υπό κυρώσεις και συρρικνούμενη ρωσική οικονομία παρέχει λιγότερες ευκαιρίες.
Αυτή η ρεαλιστική προσέγγιση αντανακλάται στην Αλεξανδρούπολη. Τοπικοί αξιωματούχοι και επιχειρηματίες ελπίζουν ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι περιφερειακές εντάσεις θα μετατρέψουν το λιμάνι σε μια εναλλακτική οδό εφοδιασμού που παρακάμπτει τα ελεγχόμενα από την Τουρκία στενά προς τη Μαύρη Θάλασσα.
“Κάθε κρίση δημιουργεί ευκαιρίες”, δήλωσε ο Κωνσταντίνος Χατζηκωνσταντίνου, διευθύνων σύμβουλος του Οργανισμού Λιμένος Αλεξανδρούπολης.
Γνωστός για το δερμάτινο μπουφάν που φορούσε στις συναντήσεις του με ξένους αξιωματούχους κατά τη διάρκεια της σύντομης θητείας του ως υπουργού Οικονομικών της Ελλάδας το 2015, ο Γιάνης Βαρουφάκης έχει γίνει αρκούντως επαναστάτης στους οικονομικούς κύκλους.
Μέλος του ελληνικού κοινοβουλίου και ιδρυτής του αριστερού Ευρωπαϊκού Μετώπου Ρεαλιστικής Ανυπακοής, του κόμματος ΜέΡΑ25, ο Βαρουφάκης δεν έχει αυτολογοκριθεί όταν πρόκειται για την καυστική κριτική του σε συναδέλφους του οικονομολόγους και πολιτικούς, και το πιο πρόσφατο άρθρο του δεν αποτελεί εξαίρεση.
Οι κεντρικές τράπεζες έχουν δώσει στις επιχειρήσεις ένα είδος “πλουσιοπάροχου σοσιαλισμού” από την οικονομική κρίση του 2008, έγραψε ο Βαρουφάκης, ενώ οι εργαζόμενοι έχουν βρεθεί με “σκληρή λιτότητα” και ο υψηλότερος πληθωρισμός των τελευταίων 40 ετών είναι απλώς η τελευταία ανατροπή.
Ένα παιχνίδι εξουσίας μισού αιώνα
Το επιχείρημα του οικονομολόγου βασίζεται στην ιδέα ότι οι εταιρείες έχουν ηγηθεί ενός “παιχνιδιού εξουσίας μισού αιώνα” για να αυξήσουν τις τιμές των μετοχών τους, δημιουργώντας στην πορεία μη βιώσιμα επιχειρηματικά μοντέλα και εύθραυστες παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού. Αλλά όλα πήγαν στραβά τα τελευταία χρόνια, και οι εργαζόμενοι έμειναν να καθαρίζουν το χάος.
Πριν από τη μεγάλη κρίση του 2008, είπε, οι αμερικανικές εταιρείες χρησιμοποίησαν “πυραμίδες ιδιωτικού χρήματος” από φθηνές και άφθονες εισαγωγές και συνεχείς ξένες επενδύσεις για να δημιουργήσουν έναν “λαβύρινθο” δήθεν έγκαιρων παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού, αντί να επικεντρωθούν στην αύξηση της παραγωγικότητας.
Στη συνέχεια, όταν ξέσπασε η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η πυραμίδα κατέρρευσε και οι κεντρικές τράπεζες αναγκάστηκαν να παρέμβουν και να σώσουν την κατάσταση. Τα επιτόκια μειώθηκαν σχεδόν στο μηδέν και πολλές κεντρικές τράπεζες άρχισαν μια αρκούντως αμφιλεγόμενη πολιτική γνωστή ως ποσοτική χαλάρωση – η οποία περιλαμβάνει την αγορά κρατικών ομολόγων και ενυπόθηκων τίτλων από τις κεντρικές τράπεζες με την ελπίδα να αυξηθεί η προσφορά χρήματος και να τονωθεί ο δανεισμός και οι επενδύσεις.
Αλλά ενώ οι επιχειρήσεις σώζονταν από τις πολιτικές των κεντρικών τραπεζών και τα πακέτα διάσωσης της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, οι εργαζόμενοι αφέθηκαν να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους.
“Οι κυβερνήσεις περικόπτουν τις δημόσιες δαπάνες, τις θέσεις εργασίας και τις υπηρεσίες. Δεν ήταν τίποτα λιγότερο από πλούσιος σοσιαλισμός για το κεφάλαιο και σκληρή λιτότητα για την εργασία”, λέει ο Βαρουφάκης. “Οι μισθοί συρρικνώθηκαν και οι τιμές και τα κέρδη παρέμειναν στάσιμα, αλλά οι τιμές των περιουσιακών στοιχείων που αγόραζαν οι πλούσιοι (και συνεπώς ο πλούτος τους) εκτοξεύτηκαν στα ύψη. Έτσι… οι καπιταλιστές έγιναν τόσο πλουσιότεροι όσο και πιο εξαρτημένοι από το χρήμα των κεντρικών τραπεζών από ποτέ”.
Ο πλούτος “θριάμβευσε” στις αγορές ακινήτων και μετοχών σε αυτή την εποχή της στήριξης από την κυβέρνηση και τις κεντρικές τράπεζες, αλλά ο Βαρουφάκης λέει ότι οι τιμές των περιουσιακών στοιχείων γρήγορα αποκόπηκαν από την πραγματική οικονομία. Τότε χτύπησε η πανδημία και οι ροές μετρητών που είχαν επιτρέψει στις επιχειρήσεις να ανθίσουν την τελευταία δεκαετία ξαφνικά ανακατευθύνθηκαν στους καταναλωτές.
“Οι δυτικές κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να διοχετεύσουν μερικά από τα νέα ποτάμια χρήματος των κεντρικών τραπεζών στις εγκλωβισμένες μάζες μέσα στις οικονομίες που, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών, είχαν εξαντλήσει την ικανότητά τους να παράγουν προϊόντα και τώρα αντιμετώπιζαν και διαλυμένες αλυσίδες εφοδιασμού”, είπε.
Όταν οι καταναλωτές ξόδεψαν κάποια από τα χρήματα που τους έδωσε η ομοσπονδιακή κυβέρνηση μέσω επιταγών τόνωσης της οικονομίας, οι προμηθευτές δεν μπορούσαν να συμβαδίσουν με τη νέα ζήτηση, οδηγώντας τον πληθωρισμό σε άνοδο – και οι εταιρείες, ο πόλεμος στην Ουκρανία και τα lockdowns του COVID-19 απλώς ενέτειναν το πρόβλημα.
“Οι εταιρείες με μεγάλο χάρτινο πλούτο αντέδρασαν εκμεταλλευόμενες την τεράστια ισχύ τους στην αγορά (που αποδίδεται από τη συρρικνωμένη παραγωγική τους ικανότητα) για να εκτοξεύσουν τις τιμές στα ύψη”, είπε.
Ακόμα, ο Βαρουφάκης υποστήριξε ότι δεν βλέπουμε ένα σπιράλ μισθών-τιμών στις ΗΠΑ, όπου οι εργαζόμενοι που ζητούν αυξήσεις μισθών για να διατηρήσουν το εισόδημά τους εν μέσω πληθωρισμού καταλήγουν να αυξάνουν το κόστος για τις εταιρείες, οι οποίες με τη σειρά τους αυξάνουν τις τιμές τους για να αντισταθμίσουν. Η απουσία σπιράλ μισθών-τιμών σημαίνει ότι οι κεντρικές τράπεζες δεν θα πρέπει να ζητούν από τους εργαζόμενους να αυτοθυσιαστούν με το να μείνουν χωρίς αυξήσεις μισθών.
“Σήμερα, το να ζητάμε από τους εργαζόμενους να παραιτηθούν από μισθολογικές αυξήσεις είναι παράλογο. Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι, σε αντίθεση με τη δεκαετία του 1970, οι μισθοί αυξάνονται πολύ πιο αργά από τις τιμές, και όμως η αύξηση των τιμών όχι απλώς συνεχίζεται αλλά επιταχύνεται”, δήλωσε ο Βαρουφάκης.
Παρόλα αυτά, το πρόβλημα του πληθωρισμού σημαίνει ότι οι δυτικές κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες βρίσκονται αντιμέτωπες με μια δύσκολη απόφαση, υποστηρίζει ο Βαρουφάκης: “Να ωθήσουν τους ομίλους και ακόμη και τα κράτη σε αλυσιδωτές χρεοκοπίες ή να αφήσουν τον πληθωρισμό να προελαύνει ανεξέλεγκτα”.
Ο οικονομολόγος δεν περιέγραψε τι πιστεύει ότι θα επιλέξουν οι αξιωματούχοι των κεντρικών τραπεζών, αλλά υποστήριξε ότι τα τελικά αποτελέσματα είναι απίθανο να είναι ελκυστικά για τις μάζες.
“Οπότε, τι συμβαίνει τώρα; Πιθανότατα τίποτα καλό”, είπε. “Για να σταθεροποιήσουν την οικονομία, οι αρχές πρέπει πρώτα να τερματίσουν την υπερβολική εξουσία που απονέμεται σε πολύ λίγους από μια πολιτική διαδικασία δημιουργίας χάρτινου πλούτου και φθηνού χρέους. Αλλά οι λίγοι δεν θα παραδώσουν την εξουσία χωρίς αγώνα, ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι θα πέσουν στις φλόγες με την κοινωνία στο πλευρό τους”.
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may affect your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. These cookies ensure basic functionalities and security features of the website, anonymously.
Cookie
Duration
Description
cookielawinfo-checbox-analytics
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics".
cookielawinfo-checbox-functional
11 months
The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional".
cookielawinfo-checbox-others
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other.
cookielawinfo-checkbox-advertisement
1 year
The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Advertisement".
cookielawinfo-checkbox-necessary
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary".
cookielawinfo-checkbox-performance
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance".
viewed_cookie_policy
11 months
The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data.
Functional cookies help to perform certain functionalities like sharing the content of the website on social media platforms, collect feedbacks, and other third-party features.
Cookie
Duration
Description
__atuvc
1 year 27 days
This cookie is set by Addthis to make sure you see the updated count if you share a page and return to it before our share count cache is updated.
__atuvs
30 minutes
This cookie is set by Addthis to make sure you see the updated count if you share a page and return to it before our share count cache is updated.
Performance cookies are used to understand and analyze the key performance indexes of the website which helps in delivering a better user experience for the visitors.
Analytical cookies are used to understand how visitors interact with the website. These cookies help provide information on metrics the number of visitors, bounce rate, traffic source, etc.
Cookie
Duration
Description
uvc
1 year 27 days
The cookie is set by addthis.com to determine the usage of Addthis.com service.
Advertisement cookies are used to provide visitors with relevant ads and marketing campaigns. These cookies track visitors across websites and collect information to provide customized ads.
Cookie
Duration
Description
loc
1 year 27 days
This cookie is set by Addthis. This is a geolocation cookie to understand where the users sharing the information are located.
