Αναζήτηση

Η οπτική της Shyrin και του Shoja για τον μετακαπιταλισμό. – Συνεισφορά στο mέta.

«Έχουμε καταπέσει σε τέτοιο βάθος που το πρώτιστο καθήκον των ευφυών ανθρώπων είναι πλέον η επαναδιατύπωση του προφανούς.»
Τζορτζ Όργουελ

Έχουμε φτάσει σε ένα σταυροδρόμι, κοιτάζοντας από τη μια την άβυσσο κι από την άλλη την πιθανότητα μιας αναγέννησης. Το μέλλον του καπιταλισμού είναι η άβυσσος. Έχει ήδη καταληφθεί από μανία, επιδιδόμενος με ιλιγγιώδη ταχύτητα στην καταστροφή του φυσικού κόσμου και στον κατακερματισμό του ανθρώπινου πνεύματος. Σε τούτη τη συγκυρία, θα νοσταλγήσουμε την αλλοτρίωση της εργασίας μας και την εμπορευματοποίηση της ζωής μας καθώς εισερχόμαστε σε έναν προσομοιωμένο κόσμο που θα ανήκει στις μηχανές και στους ιδιοκτήτες τους, έναν κόσμο όπου δεν θα είμαστε παρά ξένοι. Η κυρίαρχη τέχνη και ο πολιτισμός που γνωρίζουμε έχουν εργαλειοποιηθεί, έχουν απωλέσει το πρωτοποριακό τους πνεύμα κι έχουν μετατραπεί σε μέσα παραγωγής ψευδαισθήσεων και λατρείας της διασημότητας, της απληστίας, του ανταγωνισμού και της στείρας επαγγελματικής φιλοδοξίας. Προσεχώς θα λειτουργούν ως διεγερτικά ενός κέντρου ευχαρίστησης θαμμένου στα βάθη των αποξενωμένων ψυχών μας. Θα είμαστε σκλάβοι σε όργια άρτου και θεαμάτων, λατρεύοντας τους λεγόμενους ορθολογικούς Θεούς της επιστήμης και της τεχνολογίας, κοιτάζοντας με δέος τους βιολογικά επαυξημένους Φαραώ που δημιούργησαν οι υπεράνθρωποι αφέντες μας. Ποτέ πριν δεν ήταν τόσο προφανής και απτή η πτώση στην άβυσσο όσο τώρα, που ο καπιταλισμός μπαίνει στην τελική του ευθεία.

Ωστόσο, μέσα από τις αντιφάσεις του ιστορικού καπιταλισμού ξεπροβάλλει ένα άλλο ενδεχόμενο, αυτό της γέννησης ενός νέου κοινωνικού συστήματος, μια γέννα πιθανώς επίπονη, που συνιστά όμως πραγματική δυνατότητα για μια νέα αυγή. Ποτέ στο παρελθόν η υλική συνθήκη της ανθρωπότητας δεν ευνοούσε τον οραματισμό και την οικοδόμηση ενός κοινωνικού και υπαρξιακού κόσμου όπου οι άνθρωποι ζουν ειρηνικά και αρμονικά μεταξύ τους και με τη φύση. Η τέχνη και ο πολιτισμός πρέπει να είναι κομιστές αυτής της φαντασίας και δυνατότητας. Πρέπει να μας εμπνέουν θαυμασμό και δέος για το ίδιο το μυστήριο του είναι και για το τι έχει πραγματικά σημασία. Ως τα κατεξοχήν όντα που πλάθουν αφηγήσεις, οι άνθρωποι είμαστε σε θέση να γράψουμε ένα νέο αφήγημα για το πεπρωμένο μας.»

Η Shirin Neshat είναι Ιρανή καλλιτέχνης και σκηνοθέτης και ζει στη Νέα Υόρκη. Εργάζεται εικαστικά με τα μέσα της φωτογραφίας, του βίντεο και της ταινίας. Έχει πραγματοποιήσει πολυάριθμες ατομικές εκθέσεις σε γκαλερί και μουσεία σε όλον τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του Museo Correr στη Βενετία της Ιταλίας, του Hirshhorn Museum and Sculpture Garden στην Washington D.C, του Detroit Institute of the Arts, της Serpentine Gallery στο Λονδίνο. Μια μείζων αναδρομή στο έργο της, «Shirin Neshat: Θα χαιρετήσω ξανά τον ήλιο», πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στο Broad Museum του Los Angeles και βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Fort Worth. Η Neshat έχει λάβει το Βραβείο Χρυσού Λέοντος, το Πρώτο Διεθνές Βραβείο στην 48η Μπιενάλε της Βενετίας (1999), το Κρυστάλλινο Βραβείο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ του Νταβός (2014) και το Praemium Imperiale (2017). Έχει σκηνοθετήσει δύο ταινίες μεγάλου μήκους, Women Without Men (2009), η οποία έλαβε το Βραβείο Ασημένιου Λιονταριού για τον Καλύτερο Σκηνοθέτη στο 66ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας και το Looking For Oum Kulthum (2017). Το 2017, η Neshat σκηνοθέτησε επίσης την πρώτη της όπερα, την AIDA στο Salzburg Music Festival στην Αυστρία. Η Shirin Neshat εκπροσωπείται από την Gladstone Gallery στη Νέα Υόρκη και τις Βρυξέλλες και την Goodman Gallery στο Λονδίνο, το Johannesburg και το Cape Town.

Ο Shoja Azari είναι Ιρανός κινηματογραφιστής και εικαστικός καλλιτέχνης που ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη. Οι ταινίες μεγάλου μήκους του Azari, “K”, “Windows”, “Women Without Men” και “Simple Little Lives” έχουν προβληθεί ευρέως σε φεστιβάλ κινηματογράφου σε όλο τον κόσμο. Το “Women Without Men” σκηνοθετημένο από την διάσημη, κινηματογραφίστρια και εικαστικό Shirin Neshat, τους χάρισε το βραβείο του Ασημένιου Λιονταριού (Καλύτερος Σκηνοθέτης) στο διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου της Βενετίας το 2009. Τα έργα τέχνης του Azari βρίσκονται σε μεγάλες συλλογές, όπως (LACMA) La County Museum of Art, (MOCA) Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, του Λος Άντζελες, (MUSAC)The Museo de Arte Contemporáneo de Castilla y León, μεταξύ άλλων. Η πιο πρόσφατη συνεργασία ταινιών μεγάλου μήκους του Shoja Azari και της Shirin Neshat είναι το “Land of Dreams” που αναμένεται να κυκλοφορήσει στα τέλη του 2021 και το “Looking For Oum Kulthum” το οποίο κυκλοφόρησε ευρέως το 2017. Το “Badria”, η τελευταία ταινία μεγάλου μήκους του Αζάρι, γυρίστηκε στο Μαρόκο το 2018 σε συνεργασία με τον νεαρό σκηνοθέτη Rodin Hamidi.

Η οπτική του Νίκου για τον μετακαπιταλισμό – συνεισφορά στο mέta:

Είναι ο μετακαπιταλισμός μια χρήσιμη αναλυτικά έννοια; Πιθανόν. Δεν υπάρχει ημερομηνία στο πιστοποιητικό γέννησης του καπιταλισμού, ούτε και θα υπάρξει στη ληξιαρχική πράξη του θανάτου του. Ωστόσο, πριν από 17 δεκαετίες, οι νεαροί Μαρξ και Ένγκελς σε ένα περιγραφικό, αναλυτικό, επαναστατικό και προφητικό μανιφέστο είχαν περιγράψει τη δημιουργική και καταστροφική συνάμα φύση του καπιταλισμού.  Σήμερα, βέβαια, ζούμε σε έναν άλλο κόσμο, όπου μας οδήγησαν οι κινητήριες δυνάμεις του συστήματος αυτού: οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και οικολογικές.

Η παγκοσμιοποίηση, φυσική και εικονική, είναι σήμερα πολύ πιο περίπλοκη και έντονη από ποτέ.  Ο βαθμός της έντασης και της εξάπλωσής της έχει αλλάξει ποιοτικά το τοπίο του οικονομικού ανταγωνισμού και διευκολύνει τη συγκέντρωση και τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και την πραγματική υπαγωγή της εργασίας σε αυτό. Η αυξημένη κινητικότητα του κεφαλαίου και η μετανάστευσή του σε χαμηλόμισθες οικονομίες χωρίς εργασιακά δικαιώματα, άσκησε πίεση στους μισθούς και τα δικαιώματα των εργαζομένων στις βιομηχανικές οικονομίες της Δύσης. Αύξησε την επισφάλεια της απασχόλησης για μεγάλα τμήματα της εργατικής τάξης και έριξε στη φτώχεια μεγάλες μάζες εργαζομένων. Η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης – που λειτουργούσε αντισταθμιστικά στα σχέδια του κεφαλαίου – και η ήττα της Αριστεράς σε παγκόσμιο επίπεδο, επέτρεψε  στο κεφάλαιο – διεθνές και εγχώριο – να επιβάλει τους όρους του στην εργασία παίρνοντας πίσω τα κέρδη της εργατικής τάξης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η τεχνολογία του «ο νικητής τα παίρνει όλα», η ενισχυμένη δυνατότητα επιτήρησης και ελέγχου, η κατασκευή της συναίνεσης και η χειραγώγηση της ενημέρωσης και της κοινής γνώμης, οδήγησαν σε μια κοινωνία αυξημένης ανισότητας πλούτου, εισοδήματος, πρόσβασης στην εκπαίδευση και την υγεία και τις συνθήκες διαβίωσης. Οι αλλαγές στην οικονομία οδήγησαν σε αλλαγές στο πολιτικό επίπεδο.

Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές απαιτούν ολοένα και πιο αυταρχικές λύσεις, και η δυσαρέσκεια του λαού δεν αξιοποιείται από την Αριστερά, αλλά από ξενοφοβικούς, εθνικιστικούς πολιτικούς που προσφέρουν εύκολες λύσεις και που κατηγορούν τους μετανάστες για την κατάσταση της χώρας τους. Στις Βρυξέλλες, μια σπατάλη γραφειοκρατία που δεν λογοδοτεί σε κανέναν χρησιμοποιεί μια αναξιόπιστη οικονομική θεωρία με επιλεκτικό τρόπο, για να δημιουργήσει ένα οικονομικό σύμπαν υποτιθέμενης ελεύθερης αγοράς, και επομένως «βέλτιστων» ρυθμίσεων. Στην πραγματικότητα, έχει επιβληθεί ένα τεχνητό καθεστώς που μιμείται τον ρόλο της αγοράς ενώ εξυπηρετεί τους σκοπούς της γραφειοκρατίας και του ευρωπαϊκού κεφαλαίου.  Το καθεστώς αυτό επιβάλλει τη λιτότητα στους λαούς της ΕΕ χρησιμοποιώντας την αποπληρωμή ενός χρέους που εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να αποπληρωθεί, ως ένα από τα κύρια μέσα επιβολής της λιτότητας.  Και όλα αυτά στο όνομα μια ψευδεπίγραφης ευρωπαϊκής αλληλεγγύης της ΕΕ, συνδυασμένης με τα προτάγματα ενός ηθικολογικού Καλβινισμού.

Δεν υπάρχουν προφανείς ή εύκολες διέξοδοι από αυτήν τη δυστοπία. Η πανδημία απλά επιδείνωσε την κατάσταση και φανέρωσε τα όρια και τις αντιφάσεις της καπιταλιστικής τάξης και των μολυσματικών της μεταλλάξεων. Δεν υπάρχει ασημένια σφαίρα για να σκοτώσει το ζόμπι. Χρειάζεται αγώνας σε όλα τα μέτωπα που πρέπει να διεξαχθεί από τα κάτω.

Ως εκπαιδευτικός, επιτρέψτε μου ανοίξω μια χαραμάδα φωτός σε μια πιθανή ουτοπία ή τουλάχιστον σε μια πτυχή της. «Για έναν κόσμο στον οποίο ο καθένας μπορεί να είναι λόγιος», μια φράση που πρότεινε ένας στενός φίλος και σύντροφος. Όπως είναι σήμερα, η εκπαίδευση, ιδίως η τριτοβάθμια εκπαίδευση, γίνεται όλο και πιο απρόσιτη στους πολλούς και η ίδια η εκπαιδευτική διαδικασία ακολουθεί ένα «επιχειρηματικό μοντέλο» που ακολουθεί τις πρακτικές των χρονομετρών και συμβούλων διοίκησης στην παραγωγική διαδικασία. Πρόκειται για πρακτικές τυποποιημένες που στερούνται κριτικής σκέψης. Φανταστείτε αντί για μια εκπαίδευση προσανατολισμένη στην αγορά που διοικείται από γραφειοκράτες, μια εκπαίδευση δωρεάν για όλους σε οποιοδήποτε επίπεδο. Οι υποτροφίες θα ήταν άφθονες για όσους δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά ακόμη και την «δωρεάν» εκπαίδευση. Η διδασκαλία θα γινόταν με σκοπό την προώθηση της κριτικής σκέψης, και η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων θα ήταν απαλλαγμένη από ανόητες και παραμορφωτικές μετρήσεις που προδίδουν την τεϊλοριστική τους προέλευση και την πρόθεση χειραγώγησης του πανεπιστημιακού προλεταριάτου. Η έρευνα που πραγματοποιείται σε κρατικά χρηματοδοτούμενα ιδρύματα θα πρέπει να δημοσιεύεται σε περιοδικά και βιβλία ανοιχτής πρόσβασης. Η κοινωνία θα είχε αλλάξει τους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας και θα επέτρεπε σε οποιονδήποτε με πρόσβαση στο Διαδίκτυο να έχει πρόσβαση στους καρπούς της ανθρώπινης ιδιοφυΐας. Τα δημόσια εκπαιδευτικά ιδρύματα θα αφιέρωναν περισσότερο χρόνο για να επιτρέψουν τη διάδοση της έρευνας και των ιδεών τους στο ευρύ κοινό με ένα μοντέλο ανοιχτής πρόσβασης που θα καθιστούσε πράγματι δυνατό σε όλους να είναι πνευματικοί άνθρωποι, λόγιοι και επιστήμονες, ακόμη και χωρίς επίσημη σύνδεση με τον εκπαιδευτικό κόσμο. Θα είχαμε τότε μια κοινωνία πιο ανοιχτή, πιο δημοκρατική, πιο κριτική, πιο ενημερωμένη, πιο συλλογική, μια κοινωνία διαλόγου  και τελικά μια κοινωνία πιο παραγωγική, αλλά μιας παραγωγής προσανατολισμένης στις ανάγκες των πολλών.

Ο καθηγητής Νίκος Θεοχαράκης διδάσκει οικονομική θεωρία και ιστορία της οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σπούδασε οικονομικά στο ΕΚΠΑ και στο Κολέγιο Churchill του Πανεπιστημίου του Cambridge, από όπου αποφοίτησε το 1979 και από το οποίο αργότερα έλαβε το διδακτορικό του στα οικονομικά. Έχει συγγράψει το Σύγχρονη Πολιτική Οικονομία: Κατανοώντας τον κόσμο μετά το 2008 μαζί με τον Γιάνη Βαρουφάκη και τον Γιόζεφ Χαλεβί. Τον Μάρτιο του 2015 διορίστηκε Γενικός Γραμματέας Οικονομικής Πολιτικής και επικεφαλής των τεχνικών διαπραγματεύσεων του ελληνικού υπουργείου Οικονομικών με το  Eurogroup. 

Η οπτική του Paul για τον μετακαπιταλισμό. – Συνεισφορά στο mέta.

Ο καπιταλισμός δεν είναι ένα «φυσικό αντικείμενο»: τον έχουμε εφεύρει

Ο καπιταλισμός, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Αριστοτέλη, δεν είναι ένα φυσικό είδος.  Δηλαδή, δεν υπάρχει μια οντότητα στη φύση που να είναι «ο καπιταλισμός».  Όταν χρησιμοποιούμε αυτόν τον όρο, μιλάμε για μια σειρά από συλλογικά πιστευμένες και θεσμοθετημένες ανθρώπινες επινοήσεις, οι οποίες επανακαλύπτονται συνεχώς και οι οποίες μπορούν να ανακαλυφθούν εκ νέου με τρόπους πολύ διαφορετικούς από τους ισχύοντες κανόνες κάτω από τους οποίους ζούμε τώρα.  Για παράδειγμα, ο John Kenneth Galbraith περιγράφει το πώς οι εταιρείες κοινής ωφέλειας της δεκαετίας του 1880 επινόησαν τις μεγα-τράπεζες και τις μεγα-εταιρείες που άλλαξαν εντελώς ό,τι ήταν πριν από εκείνη την εποχή «ο καπιταλισμός».  Ομοίως, η ανάλυση της Shoshana Zuboff για τον καπιταλισμό επιτήρησης του 21ου αιώνα (surveillance capitalism) είναι μια εντελώς νέα μορφή εμπορικής δύναμης που έχει αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας των εμπορικών και πολιτικών δεδομένων.  Ο «καπιταλισμός» είναι ένα αεικίνητο φαγοπότι (ή μια αεικίνητη λιμοκτονία, ανάλογα με το ποιος περιγράφει).

Υπάρχει, βέβαια, ένας πραγματικός κόσμος που δεν μπορεί απλά να κατασκευαστεί.  Αυτός ο πραγματικός κόσμος κατοικείται από πραγματικά όντα και, εν τέλει, ο πραγματικός πλούτος είναι η βάση οποιασδήποτε ανθρώπινης εμπορικής και οικονομικής δομής.  Αλλά ο πραγματικός πλούτος και τα αληθινά όντα δεν έχουν αξία σε δολλάρια πέρα από τις τεχνητές αφαιρέσεις, γιατί η νομισματική αξία είναι μια ανθρώπινη κατασκευή που βασίζεται στην πρότερη ύπαρξη πραγματικών όντων και πραγματικού πλούτου.

Το να διερευνηθούν «μετα-καπιταλιστικοί» τρόποι σκέψης ως προς τον πλούτο, τη φυσική και την ανθρώπινη εξέλιξη και την πολιτική εξουσία, δεν σημαίνει ότι ο «καπιταλισμός» είναι ένα σταθερό και γνωστό σημείο αναφοράς στην πραγματικότητα που σκεφτόμαστε «μετά».  Δεν υπήρξε ποτέ μια φυσική πραγματικότητα που να ονομάζεται Καπιταλισμός.

Ο τρόπος λειτουργίας των δημοσιονομικών, οικονομικών και πολιτικών κανόνων (μπορείτε να το αποκάλεσε αυτό «καπιταλισμό» εάν έτσι επιθυμείτε) πρέπει να αλλάξει ριζικά.  Καταστρέφει τη γη.  Καταστρέφει το ιδεολογικό τοπίο που προϋποτἰθεται για τη φιλελεύθερη δημοκρατική πολιτική.  Είναι εκπληκτικά και μη βιώσιμα άδικος.  Και, σε όσους έχουν μια θεολογική κλίση (όπως ο Πάπας Φραγκίσκος), οι σημερινοί μας αρπακτικοί και εκμεταλλευτικοί οικονομικοί κανόνες αποτελούν προσβολή προς τη θεϊκή πραγματικότητα και προς όλους τους υπερβατικούς ορίζοντες.

Ο καπιταλισμός, όπως τον βιώνουμε σήμερα, είναι εκπληκτικά και μη βιώσιμα άδικος, γιατί πρόκειται για ένα σύστημα εξουσίας που δημιουργεί δύο τάξεις ανθρώπων στον κόσμο: τους υπερ-πλούσιους και τους υπολοίπους.

Η Deutsche Bank δάνεισε στον Donald Trump πάνω από 2 δισεκατομμύρια δολάρια, αλλά μετά τον απόηχο των ταραχών στην Ουάσιγκτον τον Ιανουάριο του 2021, η Deutsche Bank αποφάσισε να διακόψει τους δεσμούς με τον Trump, παρόλο που τους χρωστάει ακόμα 300 εκατομμύρια δολάρια.  Μπορεί να είναι πάρα πολύ δύσκολο να πάρουν αυτά τα χρήματα πίσω, και ίσως να του χαρίσουν αυτό το ποσό για να τον ξεφορτωθούν.  Για τους υπερ-πλούσιους, 300 εκατομμύρια δολάρια είναι «ψιλά» που δεν πρέπει καν να ληφθούν υπόψη.  Αλλά για τους υπόλοιπους από εμάς, αυτό είναι ένα ασύλληπτα μεγάλο χρηματικό ποσό.  Οι εμπορικές τράπεζες ζουν επίσης σε έναν άλλο κόσμο από αυτόν των υπολοίπων από εμάς.  Ο όγκος των κεφαλαίων που κινείται σε νόμισμα και παράγωγες συναλλαγές είναι κατά τάξεις μεγέθους μεγαλύτερος από την πραγματική οικονομία του πλανήτη.  Η χρηματοπιστωτική δύναμη και η υπάρχουσα πραγματικότητα δεν έχουν καμία επαφή μεταξύ τους, και παρόλα αυτά η εξουσία έγκειται μάλλον στο χρηματοπιστωτικό σύστημα παρά στην πραγματικότητα.  Αυτό δεν είναι μόνο ηθικά και πολιτικά απαράδεκτο, αλλά είναι το μέσο με το οποίο λεηλατείται η ακεραιότητα της ίδιας της βιόσφαιρας του πλανήτη.

Ένα πράγμα που καταλαβαίνουν οι υπερ-πλούσιοι είναι ότι το χρήμα δεν είναι ένα φυσικό είδος.  Το συλλαμβάνουμε, το εφευρίσκουμε, το κατασκευάζουμε.  Το συλλαμβάνουν και το κατασκευάζουν για να υποτάξουν εμάς τους υπολοίπους, για να ζήσουν με αδιανόητη πολυτέλεια, και για να αρνηθούν να μοιραστούν με δίκαιο τρόπο τους πόρους της γης για την ευημερία όλων. Εφευρίσκουν το χρήμα έτσι ώστε να το χρησιμοποιήσουν ως ένα εργαλείο εξουσίας που είναι πολύ πιο σημαντικό από την πολιτική εξουσία.  Αυτό πρέπει να αλλάξει.  Πρέπει να αρχίσουμε να εφευρίσκουμε τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο.

Ο Paul Tyson είναι ερευνητικός εταίρος στο στο Ινστιτούτο Ανώτερων Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Queensland στην Αυστραλία. Ο Tyson συνενώνει στην ερευνητική του εργασία τα πεδία της φιλοσοφίας, της θεολογίας και της κοινωνιολογίας. Η οντολογία και η επιστημολογία, κατανοημένες όχι μόνο φιλοσοφικά ή θεωρητικά, αλλά επίσης θεολογικά και κοινωνιολογικά, αποτελούν τα πεδία του ενδιαφέροντός του. Σήμερα είναι συνεπικεφαλής ερευνών και συντονιστής στο συλλογικό ερευνητικό εγχείρημα Πέρα από την Επιστήμη και τη Θρησκεία που διεξάγεται στο Ινστιτούτο Ανώτερων Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Queensland. Αυτό το εγχείρημα έχει ως αφορμή τη μονογραφία του καθηγητή Peter Harrison Οι Επικράτειες της Επιστήμης και της Θρησκείας (2015) και στοχεύει στην εκ νέου σύλληψη του ρόλου της επιστήμης και της θρησκείας.

Η οπτική του Γιάνη για τον μετακαπιταλισμό. – Συνεισφορά στο mέta.

Κοιτάζοντας πέρα από τον καπιταλισμό

Η διεθνής κατάσταση άλλαξε ριζικά μετά το 2008, τη χρονιά που το δυτικό χρηματοπιστωτικό σύστημα κατέρρευσε. Μετά από 25 χρόνια χρηματιστικοποίησης, υπό τον ιδεολογικό μανδύα του νεοφιλελευθερισμού, ο παγκόσμιος καπιταλισμός υπέστη έναν «σπασμό» αντίστοιχο του 1929 που σχεδόν τον γονάτισε. Η άμεση αντίδραση ήταν να χρησιμοποιήσουν τα νομισματοκοπεία των κεντρικών τραπεζών αλλά και να μεταφέρουν απώλειες τραπεζών στις εργατικές και τις μεσαίες τάξεις (μέσω δανείων bailout), ώστε να ανακάμψουν χρηματοπιστωτικά συστήματα και αγορές. Αυτός ο συνδυασμός σοσιαλισμού για τους λίγους του χρηματοπιστωτικού τομέα και σκληρής λιτότητας για τις μάζες έκανε δύο πράγματα:

Πρώτον, προκάλεσε ύφεση των πραγματικών επενδύσεων παγκοσμίως (εφόσον οι εταιρείες έβλεπαν ότι οι μάζες είχαν λίγα να διαθέσουν σε νέα αγαθά και υπηρεσίες), προκαλώντας έτσι ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα (α) στις πραγματικές επενδύσεις και (β) το διαθέσιμο χρήμα και τις καταθέσεις (ενισχυμένα κατά πολύ από την εκτύπωση χρήματος). Το αποτέλεσμα ήταν: δυσαρέσκεια για τους πολλούς και εξωφρενικά πλούτη για τους πολύ λίγους.

Δεύτερον, οδήγησε αρχικά σε εξεγέρσεις προοδευτικών (από τους Indignados στην Ισπανία και τους Αγανακτισμένους στην Ελλάδα έως το κίνημα Occupy Wall Street και διάφορες αριστερόστροφες δυνάμεις στη Λατινική Αμερική), τις οποίες όμως το Κατεστημένο διαχειρίστηκε πολύ αποτελεσματικά, είτε άμεσα (π.χ. εξόντωση της Ελληνικής Άνοιξης το 2015) είτε έμμεσα, μέσω της στασιμότητας του παγκόσμιου καπιταλισμού (π.χ. αποδυνάμωση των αριστερών κυβερνήσεων της Λατινικής Αμερικής, καθώς η κινεζική ζήτηση για τις εξαγωγές τους κατέρρευσε εξαιτίας της ανισορροπίας ανάμεσα στα παγκόσμια οικονομικά αποθέματα και τις παγκόσμιες επενδύσεις.)

Βέβαια, το πρώτο έργο δεν τελειώνει. Αναλογιστείτε τι συνέβη στις 12 Αυγούστου του 2020, την ημέρα που γνωστοποιήθηκε η είδηση πως η βρετανική οικονομία υπέστη το μεγαλύτερο πλήγμα που έχει ως τώρα υποστεί. Το Χρηματιστήριο του Λονδίνου εκτοξεύθηκε πάνω από 2%! Τίποτα συγκρίσιμο δεν είχε ποτέ ξανασυμβεί. Παρόμοιες εξελίξεις παρουσιάστηκαν και στη Wall Street, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η ερμηνεία μου είναι πως όταν ο Covid-19 συνάντησε την τεραστίων διαστάσεων φούσκα με την οποία οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες δημιουργούν εταιρείες και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα φαντάσματα (μόνο κατ’ επίφαση ζωντανά) από το 2008, οι χρηματοοικονομικές αγορές επιτέλους διαχωρίστηκαν από την υποβόσκουσα καπιταλιστική οικονομία, αναγκάζοντας τον καπιταλισμό να εξελιχθεί ύπουλα σε έναν αποκρουστικό μετακαπιταλισμό – φυσικά όχι τον μετακαπιταλισμό τον οποίο κάποτε οραματίζονταν πεπεισμένοι σοσιαλιστές.

Χρειάζεται να λάβουμε σοβαρά υπόψιν το ενδεχόμενο να μην αξίζει απλά να αποδομηθεί ο καπιταλισμός, αλλά, πιο επιτακτικά, πως ο καπιταλισμός έχει ήδη αυτο-υπονομευθεί. Είναι κρίσιμο να φανταστούμε πως θα μπορούσε να είναι ένας μετακαπιταλιστικός κόσμος.

Για να είναι ελκυστικός, θα διέθετε αγορές για αγαθά και υπηρεσίες, αφού η εναλλακτική —ένα σοβιετικού τύπου σύστημα διανομής που παρέχει αυθαίρετη εξουσία στους χειρότερους γραφειοκράτες— είναι τόσο μίζερη που δε χωράει στα λόγια. Αλλά για να είναι ανθεκτική σε κρίσεις, υπάρχει μία αγορά την οποία ο σοσιαλισμός της αγοράς δεν μπορεί να υποστηρίξει: την αγορά εργασίας. Γιατί; Διότι, από τη στιγμή που ο χρόνος εργασίας έχει τιμή ενοικίασης, ο μηχανισμός της αγοράς την ωθεί αμείλικτα προς τα κάτω, εμπορευματοποιώντας παράλληλα κάθε διάσταση της εργασίας (και στην εποχή του Facebook, ακόμη και του ελεύθερου χρόνου μας). Όσο μεγαλύτερη είναι η επιτυχία του συστήματος ως προς αυτό, τόσο μικρότερη είναι η ανταλλακτική αξία κάθε μονάδας που παράγει, τόσο επίσης μικρότερος ο μέσος συντελεστής κέρδους και τελικά τόσο πιο κοντά η επόμενη συστημική κρίση.

Μπορεί μια προηγμένη κοινωνία να λειτουργήσει χωρίς αγορές εργασίας; Φυσικά και μπορεί. Σκεφτείτε την βασική αρχή: ένας εργαζόμενος — ένα μέρισμα — μία ψήφος. Η τροποποίηση της εργατικής νομοθεσίας ώστε να μετατραπεί κάθε εργαζόμενος σε ίσο (αν και όχι εξίσου αμειβόμενο) εταίρο, μέσω απόδοσης στον καθένα μιας μη ανταλλάξιμης ψήφου (ένας άνθρωπος, ένα μέρισμα, μία ψήφος) είναι τόσο ριζοσπαστική σήμερα όσο ήταν το παγκόσμιο καθολικό δικαίωμα ψήφου τον 19ο αιώνα.

Παρέχοντας στους εργαζόμενος-συνέταιρους το δικαίωμα να ψηφίζουν στις γενικές συνελεύσεις των εταιρειών, μία ιδέα που προτάθηκε από τους πρώτους αναρχοσυνδικαλιστές, τερματίζεται η διαφοροποίηση μεταξύ μισθών και κερδών και επιτέλους εισάγεται δημοκρατία στο χώρο εργασίας — με τα νέα ψηφιακά συμμετοχικά εργαλεία έτοιμα να αφαιρέσουν όλα τα εμπόδια που διαφορετικά θα παρακώλυαν την προοπτική μιας δημοκρατικής επιχειρηματικο-συνδικαλιστικής επιχείρησης. Εκτός από τον εκδημοκρατισμό των επιχειρήσεων, θα έφερνε και το τέλος των μετοχών και θα τερμάτιζε την ανάγκη για τεράστιο χρέος για τη χρηματοδότηση των συγχωνεύσεων και των εξαγορών.

Ήδη μερικές Κεντρικές Τράπεζες σκέφτονται να παράσχουν σε κάθε ενήλικα έναν δωρεάν τραπεζικό λογαριασμό. Αν αυτό συμβεί σε μια κοινωνία χωρίς αγορές μετοχών, γιατί να ήθελε κάποιος έναν λογαριασμό σε μία ιδιωτική τράπεζα; Με το που θα εξαφανιστούν η προσωπική τραπεζική και η μόχλευση χρέους που συνδέεται με τις αγορές μετοχών, εξαφανίζεται και η εμπορική τραπεζική. H Goldman Sachs και οι συναφείς εταιρείες εξαφανίζονται, χωρίς καν την ανάγκη να τις απαγορεύσουμε τη λειτουργία τους.

Τι θα γινόταν αν πηγαίναμε αυτήν την ιδέα παραπέρα, προτείνοντας η Κεντρική Τράπεζα να πιστώνει κάθε τέτοιο λογαριασμό με ένα σταθερό μηνιαίο μισθό (ένα παγκόσμιο βασικό μέρισμα); Καθώς ο καθένας θα χρησιμοποιούσε το λογαριασμό του στην Κεντρική Τράπεζα για να κάνει τις εγχώριες πληρωμές, τα περισσότερα από τα χρήματα που θα εξέδιδε η κεντρική τράπεζα θα μεταφέρονταν εντός των λογιστικών της βιβλίων. Επιπλέον, η κεντρική τράπεζα μπορεί να παρέχει σε όλα τα νεογέννητα έναν αποταμιευτικό λογαριασμό, με δυνατότητα χρήσης άμα τη ενηλικιώσει.

Επομένως, τα άτομα θα λάμβαναν δύο είδη εισοδήματος: τα μερίσματα πιστωμένα στον λογαριασμό τους στην κεντρική τράπεζα και εισοδήματα από την εργασία σε μια συνδικαλιστική επιχείρηση. Κανένα δε χρειάζεται να φορολογείται —  τέλος οι φόροι εισοδήματος και κατανάλωσης (ΦΠΑ). Αντ’ αυτών, τρία είδη φόρων χρηματοδοτούν αυτού του είδους την κυβέρνηση. Ένας φόρος 5% στα καθαρά έσοδα των συνδικαλιστικών εταιρειών. Ένας φόρος διοξειδίου του άνθρακα. Και εισπράξεις από τη μίσθωση γης (η οποία ανήκει ολοκληρωτικά στην κοινότητα) για ιδιωτική, χρονικά περιορισμένη, χρήση.

Μόλις ενστερνιστούμε αυτή την αρχή, προκύπτει σχεδόν αβίαστα ένα σχέδιο για μια σοσιαλιστική αγορά. Απαλλαγμένοι από την εταιρική δύναμη, απελευθερωμένοι από την αναξιοπρέπεια που επιβάλλεται στους άπορους από το κράτος πρόνοιας και αποδεσμευμένοι από την τυραννία της διελκυστίνδας κέρδη-μισθοί, τα άτομα και οι κοινότητες μπορούν να αρχίσουν να οραματίζονται νέους τρόπους αξιοποίησης των ταλέντων και της δημιουργικότητάς τους.

Όσον αφορά την κλιματική αλλαγή, ξέρουμε τι πρέπει να κάνουμε. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας πρέπει να μετατοπιστεί μαζικά από τα ορυκτά καύσιμα στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, κυρίως στην αιολική και στην ηλιακή ενέργεια. Οι χερσαίες μεταφορές πρέπει να ηλεκτροδοτούνται ενώ οι αεροπορικές μεταφορές και η ναυτιλία πρέπει να στραφούν σε νέα καύσιμα μηδενικών εκπομπών άνθρακα (π.χ. υδρογόνο). Η παραγωγή κρέατος πρέπει να μειωθεί σημαντικά, με μεγαλύτερη έμφαση στις βιολογικές φυτικές καλλιέργειες. Τα αυστηρά όρια στη φυσική ανάπτυξη (από τοξίνες έως τσιμέντο) είναι κρίσιμης σημασίας.

Όλα αυτά απλώς περιγράφουν μερικά από τα στοιχεία ενός μετακαπιταλισμού για τον οποίο αξίζει κανείς να αγωνιστεί και στον οποίο αξίζει κανείς να ζήσει. Όπως και μια διέξοδο από τον δυστοπικό μετακαπιταλισμό που ειδάλλως μας αναμένει.

Ο Γιάνης Βαρουφάκης είναι βουλευτής του ελληνικού κοινοβουλίου, γραμματέας του ΜέΡΑ25 και καθηγητής οικονομικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι συν-ιδρυτής του κινήματος DiEM25, μέλος του  Συμβουλίου της Προοδευτικής Διεθνούς και πρώην υπουργός οικονομικών της Ελλάδας. Συγγραφέας πολλών βιβλίων, συμπεριλαμβανομένου και του μετακαπιταλιστικού πολιτικού μυθιστορήματος Another Now, καθώς και των Ανίκητοι Ηττημένοι, Η Αρπαγή της Ευρώπης και Ο Παγκόσμιος Μινώταυρος.

Μετάβαση στο περιεχόμενο