Η οπτική της Άντζελας Δημητρακάκη για τον μετακαπιταλισμό. – Συνεισφορά στο mέta.

Πάνε σχεδόν είκοσι χρόνια από τότε που ο μαρξιστής θεωρητικός του πολιτισμού Fredric Jameson έγραψε (ή αντέγραψε) πως «είναι ευκολότερο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου από το τέλος του καπιταλισμού». Στα είκοσι αυτά χρόνια, η ανάγκη να φανταστούμε το τέλος του καπιταλισμού έγινε επιτακτική.

Ο όρος «μετακαπιταλισμός» φέρνει την ανάγκη αυτή στο προσκήνιο, έχοντας ενδεχομένως διττό νόημα: αφενός, αποτελεί εφαλτήριο δυνητικής νοηματοδότησης ενός «μετά», ενεργοποιώντας την πολιτική φαντασία προεικονιστικά. Αφετέρου, αποδέχεται, μέσα από τον ιστορικό πραγματισμό (που, για μένα, συνδέεται με τον ιστορικό υλισμό), ότι το βίωμα του καπιταλισμού έχει υπάρξει και θα έχει υπάρξει. Το «μετά» δεν θα δημιουργηθεί μέσα από μία παρθενογένεση, γιατί, απλούστατα, δεν υπάρχει τέτοια διαδικασία στην Ιστορία της ανθρωπότητας και του περιβάλλοντός της – όπως κι αν ορίσουμε το τελευταίο. Δεν υφίσταται παρθενογένεση στο πώς οι τρόποι παραγωγής, που είναι πάντα και τρόποι κοινωνικής αναπαραγωγής, συνδέονται. Για όσες ανήκουμε στα τμήματα του πληθυσμού που αρνούνται να αποστασιοποιηθούν από την δυνατότητα της ρήξης με το ακραία εκμεταλλευτικό και καταπιεστικό συγκείμενο που συνιστά ο καπιταλισμός, η συνειδητοποίηση της σύνδεσης αργών διεργασιών και αιφνίδιων συμβάντων αποκτά καθοριστική σημασία. Η σημασία αυτή συνοψίζεται στην ανάγκη στρατηγικής.

Η στρατηγική υπήρξε ζητούμενο αλλά και χαρακτηριστικό των χειραφετητικών κινημάτων του εικοστού αιώνα, χωρίς να σημαίνει ότι τέτοια κινήματα υπήρξαν ομοιογενή και σίγουρα για την πορεία που ήθελαν να χαράξουν. Αντίθετα, υπήρξε πάντα εντός τους η ανάγκη επεξεργασίας των κοινωνικών δεδομένων, που ενδεχομένως οδηγούσε σε διαμάχες, ίσως και σε εσωτερικές ρήξεις. Όλα αυτά είναι στοιχεία της ιστορικής διεργασίας καθαυτής. Τα είδαμε ή τα μελετήσαμε, για παράδειγμα, ως στοιχεία της πορείας φεμινιστικών κινημάτων – ιδιαίτερα ίσως του δεύτερου κύματος. Σήμερα, ο μαχητικός φεμινισμός της εποχής μας βρίσκεται σε κομβικό σημείο, καθώς το περιβάλλον όπου θέτει τα αιτήματά του έχει αλλάξει αισθητά από τις δεκαετίες του ’60 και ’70. Υπάρχει ένα νέο διεθνές status quo όπου επιταχύνονται καθοριστικές διαδικασίες ακόμη και για το δικαίωμα της διαμαρτυρίας και της διεκδίκησης – ο καπιταλισμός δεν είναι καθόλου «φιλελεύθερος» και τα αδιέξοδα που παράγει αναδεικνύουν πλείστες φασιστικές τάσεις.

Τα νέα μαχητικά φεμινιστικά κινήματα δεν εθελοτυφλούν απέναντι στον ρόλο του καπιταλισμού ως παγκόσμια συνθήκη αλλά με τοπικές «εκφράσεις». Υπάρχει μεγάλη εμπειρία αγώνων (με κέρδη αλλά και ήττες), υπάρχει πολυσχιδές θεωρητικό έργο και ρηξικέλευθη σκέψη, υπάρχει, τέλος, η ανάγκη να μην υποταχτούμε στη «σειρήνα» της αποδοχής της κατάστασης πραγμάτων και στον αδιέξοδο ρεφορμισμό που μας επιτρέπεται
ενίοτε με στόχο την τιθάσευση των πιο ριζοσπαστικών διεκδικήσεων και προοπτικών. Οι τελευταίες είναι αυτές που διαμορφώνουν τον ορίζοντα του «μετά», αλλά ο ορίζοντας αυτός χάνεται από το οπτικό μας πεδίο όταν δεν υπάρχει η δυνατότητα πραγμάτευσης στρατηγικής. Τι πρέπει να ληφθεί υπόψη για την χάραξη στρατηγικής; Τι είδους συμμαχίες ευνοούν τη στρατηγική και ποιες θα την αποδυνάμωναν;

Νομίζω πως αυτό είναι ένα ερώτημα για τον αντικαπιταλιστικό φεμινισμό σε όλες του τις εκφάνσεις, για το όραμα του «μετά» ως σύνθετη και συλλογική πρόταση επί του πολιτικού, που δεν μπορεί πλέον να περιμένει. Ή θα φανταστούμε το τέλος του καπιταλισμού με ένα «μετά» που καταργεί εκμετάλλευση και καταπίεση ή θα αφήσουμε τον καπιταλισμό να δρομολογεί το τέλος
κάθε αντίστασης.


Η Άντζελα Δημητρακάκη είναι συγγραφέας και ιστορικός τέχνης. Με σπουδές στην Ελλάδα και την Βρετανία, διδάσκει ιστορία και θεωρία της σύγχρονης τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου με έμφαση στη μαρξιστική και φεμινιστική σκέψη.

Στα ελληνικά κυκλοφορεί η μελέτη της Τέχνη και παγκοσμιοποίηση: Από το μεταμοντέρνο σημείο στη βιοπολιτική
αρένα (2013) ενώ αγγλικά έχει δημοσιεύσει πλήθος επιστημονικών άρθρων καθώς και τα βιβλία Gender, ArtWork and the Global Imperative (2013), Politics in a Glass Case (επιμ, με
L. Perry, 2013), ECONOMY (επιμ, με K. Lloyd, 2015). Το λογοτεχνικό της έργο περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τα μυθιστορήματα Ανταρκτική (1997, αναθ/νη έκδοση 2006), Αντιθάλασσα (2002), Το μανιφέστο της ήττας (2006), Μέσα σ’ ένα κορίτσι σαν κι εσένα (2009), ΑΕΡΟΠΛΑΣΤ (2015), ΤΙΝΑ η ιστορία μιας ευθυγράμμισης (2019, υποψήφιο για το κρατικό βραβείο) και τη νουβέλα Τέσσερις μαρτυρίες για την εκταφή του ποταμού Εριννυού (2016, Βραβείο Διηγήματος/Νουβέλας περιοδικού Αναγνώστης και Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη Ακαδημίας Αθηνών).

Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του Third Text για το οποίο έχει επιμεληθεί αφιερώματα στον αντιφασισμό και την κοινωνική αναπαραγωγή ενώ συνεργάζεται με πολλές επιθεωρήσεις/περιοδικά στο πεδίο της ή δι-επιστημονικού
προσανατολισμού.

Η οπτική της Αλεξάνδρας Κορωναίου για τον μετακαπιταλισμό. – Συνεισφορά στο mέta.

Μετά από 20 τουλάχιστον χρόνια αφιερωμένα στις κοινωνιολογικές μελέτες για τη νεολαία, δεν θα μπορούσα να εκφραστώ αλλιώς παρά μέσα από αυτές τις έρευνες που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό και την πολιτική συνεισφορά μου στην Αριστερά. 

Σκύβοντας πάνω από αυτές τις έρευνες ξανά και ξανά και ολοκληρώνοντας μία ακόμα για το ελληνικό brain drain, καταλήγω στην άποψη πως, πίσω από τα «εμπειρικά δεδομένα», το κεντρικό ερώτημα είναι εκείνο της σχέσης των συγκινήσεων και των συναισθημάτων των νέων με τα κινήματα και την πολιτική. 

Επιχειρώντας να κωδικοποιήσω αυτά τα ευρήματα θα έλεγα πως εκείνο που στοιχειώνει τους νέους 16-30 ετών είναι ο θυμός ή… οι θυμοί. Πολιτικοί, κοινωνικοί, υπαρξιακοί. Θυμός και οργή που συχνά υπερβαίνουν, δίχως να αναιρούν, τις ταξικές καταγωγές, τις εθνικές ή εθνοτικές προελεύσεις, τις έμφυλες διακρίσεις και ανισότητες.

Θυμοί που υποκρύπτουν, ωστόσο, κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις τις οποίες καλούμαστε να προσέξουμε:

Είναι ακριβώς αυτές οι ματαιώσεις και ο θυμός που άλλοτε τους ωθούν σε αυθόρμητα κινήματα και άλλοτε σε καθήλωση και παραίτηση. 

Οι σημερινοί νέοι που μεγάλωσαν σε δημοκρατικά συστήματα και ζουν στον κόσμο της διαδικτυακής επικοινωνίας, έχουν διαφορετικές απαιτήσεις από τη Δημοκρατία σε σχέση με τη γενιά του Μάη του ‘68 ή του Πολυτεχνείου. Δεν συγκρούονται αναγκαστικά με την προηγούμενη γενιά, δεν τη θεωρούν «συντηρητική». Συχνά διεκδικούν ευρύτερα δικαιώματα που αγγίζουν όλες τις γενιές. Διεκδικούν, επίσης, αμεσότητα στην επικοινωνία, καθαρότητα και εντιμότητα. 

Σε πολιτικό επίπεδο δεν κρύβουν την αντιπάθειά τους προς την πολιτική και την έλλειψη εμπιστοσύνης στους πολιτικούς. Όταν ψηφίζουν στρέφονται συχνά προς τα αριστερά της παραδοσιακής Αριστεράς ή στα δεξιά της συντηρητικής Δεξιάς, στην ακροδεξιά (κυρίως αυτοί που δεν σπούδασαν). Το αντισυστημικό τους όραμα απορρίπτει τις κεντρώες τοποθετήσεις και την «ξύλινη γλώσσα» των παραδοσιακών πολιτικών εκπροσώπων. 

Σχεδόν φυσιολογικά επιλέγουν, επομένως, την αποχή από το εκλογικό σύστημα. Μια αποχή που τους εκφράζει, επειδή πιστεύουν ότι κανείς δεν τους υπολογίζει, ότι η περιφρόνηση για την πραγματική τους ζωή κρύβεται πίσω από τα μεγάλα λόγια που σκοπό έχουν να υφαρπάξουν την ψήφο τους. 

Κι όμως οι νέοι διψούν για ζωή και δημιουργία. Αναζητούν πρόσωπα που να αντιλαμβάνονται διαφορετικά την κοινωνία και την πολιτική. Προσωπικότητες που να τις αγγίζει η υποκειμενική και συγκινησιακή πλευρά της ζωής τους. 

Καλούμαστε, επομένως, να αναστοχαστούμε και να επαναπροσδιορίσουμε τις υπαρξιακές δοκιμασίες των νέων, αφήνοντας λίγο τις στατιστικές στην άκρη. Να δούμε τα πρόσωπά τους, όπως τα βλέπω συχνά στις πανεπιστημιακές αίθουσες και στις καφετέριες. Όπως τα συνάντησα στο βιβλίο λογοτεχνίας-μαρτυρίας του   Γιάνη Βαρουφάκη «Το Άλλο Τώρα».  Πρόσωπα νεανικής ορμής, αμηχανίας και ματαίωσης. Πρόσωπα που αναζητούν μια άλλη, μη πραγμοποιημένη, σχέση  με τον εαυτό και τον άλλο. Στην εργασία, στον ελεύθερο χρόνο και την κουλτούρα, στο πανεπιστήμιο, στη σεξουαλική έκφραση, στις φιλικές σχέσεις. 

Έχω την αίσθηση πως είναι αυτό ακριβώς το πολυπρισματικό ρηξικέλευθο σύμπαν που ανακάλυψα στις έρευνες, όπως και στο «Άλλο Τώρα», που αξίζει να μεταφέρουμε στους νέους λέγοντας πως, πράγματι, ο καπιταλισμός πέθανε. Και πως ένας άλλος κόσμος ζητά να γεννηθεί «χωρίς αφεντικά και τράπεζες, χρηματιστήρια και ψηφιακούς κολοσσούς, δισεκατομμυριούχους και κρατικούς αυταρχισμούς». 

Οι έρευνες μου δείχνουν πως αυτόν τον κόσμο ονειρεύονται. Έναν άλλο κόσμο για να υπάρχουν. Και πώς γι’ αυτό δεν αρκεί να καταφέρονται σαν την Αιρις στο « Άλλο Τώρα» οργισμένα εναντίον του κυρίαρχου συστήματος. 

Δεν υπάρχει κανένα «μυστικό εμβόλιο εναντίον της μοναξιάς». Για τούτο, χρειάζεται να εργαστούν με όλα τα μέσα που διαθέτουν και διαθέτουμε – τη γνώση, την επιστήμη,  το σινεμά, τις τέχνες – θέτοντας ξανά το ερώτημα, περίπου στα λόγια του Γιάνη Βαρουφάκη: Μέχρι πού είμαστε διατεθειμένοι να φτάσουμε για να κατακτήσουμε το όνειρο; Πιστεύω πως οι περισσότεροι νέοι θα απαντήσουν. Μέσα από τη σχέση με τον εαυτό τους, τη σχέση του εαυτού τους  με τον κόσμο, την ανάγκη τους να φτιάξουν από την αρχή τους κοινωνικούς  δεσμούς που κάνουν την κοινωνία κοινωνικό σώμα. Μέσα από τη δοκιμασία των τραυμάτων. Εδώ και τώρα και…mέta…


Η Αλεξάνδρα Κορωναίου γεννήθηκε στον Πειραιά και σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Στη συνέχεια σπούδασε στη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Paris V. Από το 1998. Είναι Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και Κοσμήτορας της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών (2017-2021). Μέλος του Δ.Σ. του ΙΝΕΔΙΒΙΜ (2015-2016), Αντιπρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου Κοινωνικών Επιστημών και μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής του ΙΕΠ για τη διαμόρφωση βιβλίων στις κοινωνικές επιστήμες (2017-2018).
Από το 2021 είναι μέλος της Γενικής Συνέλευσης του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ) .

Από το 2011 ήταν επιστημονική υπεύθυνη των παρακάτω ευρωπαϊκών ερευνητικών προγραμμάτων:
1) MYPLACE (Memory, Youth, Political Legacy and Civic Engagement, FP7, 2011-2015, http://www.fp7-myplace.eu/);
2) MYWEB (Measuring Youth Well-Being, FP7, 2014-2016, http://fp7-myweb.eu/);
3) INNOSI (Innovative Social Investment: Strengthening Communities in Europe, Horizon 2020, 2015-2017, http://innosi.eu/).
4) DARE (Dialogue about Radicalisation and Equality, Horizon 2020, 2017-2021)
5) CoSIE (Co-creation of Service Innovation in Europe, Horizon 2020, 2017-2020)
6) ECDP (European Cohort Development Project, Horizon 2020, 2018-2019)
7) Transitions, Emigration and Politics (TEmPo 2019-2023). Το Πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το ΕΛΙΔΕΚ.

Δημοσιεύσεις σε ακαδημαϊκά περιοδικά και συλλογικά έργα (επιλογή)

  1. Koronaiou, A. et al. (2018). “Attitudes towards the EU among young people in Eastern Germany, Greece, and the UK: Embedding survey data within socio-historical context”. In H.Pilkington and G.Pollock (eds.), Understanding youth participation across Europe, London: Palgrave Macmillan.
  2. Alexandra Koronaiou & Alexandros Sakellariou (2018) “Young People, Transition to Adulthood and Recession in Greece: In Search of a Better Future”, στο S.Irwin, A.Nilsen (eds.), Transitions to Adulthood through Recession: Youth and Inequality in a European Comparative Perspective, Abingdon: Routledge, σσ.156-175.
  3. Alexandra Koronaiou & Alexandros Sakellariou (2017) “Women and Golden Dawn: Reproducing the nationalist habitus”, Special Issue, Gender & Education, 29 (2): 258-275.
  4. Koronaiou, A. and Sakellariou, A. (2017). “At the other side of the wall: The passage from employment to unemployment”. In Ch. Karakioulafi and M.Spyridakis (eds.), Society, unemployment and social reproduction, Athens: Gutenberg.
  5. Koronaiou at al. (2015). “Golden Dawn, austerity and young people: The rise of fascist extremism among young people in contemporary Greek society”. In H.Pilkington and G.Pollock (eds.), Radical Futures? Youth, Politics and Activism in Contemporary Europe, The Sociological Review Monograph Series, West Sussex: Wiley-Blackwell.
  6. Koronaiou, A., Lagos, E., Sakellariou, A. (2015). “Singing for race and nation: Fascism and racism in Greek youth music”. In P.Simpson and H.Druxes (eds.), Digital Media Strategies of the Far Right in Europe and the United States, Lanham: Lexington Books.
  7. Koronaiou, A. and Sakellariou, A. (2013). “Reflections on ‘Golden Dawn’, community organizing and nationalist solidarity: helping (only) Greeks”, Community Development Journal, vol.48, no.2, pp.332-338.
  8. Koronaiou, A. (2010). “Women’s leisure in Greece: fighting for a time of one’s own”. In M.T. Segal, and V. Demos (eds.), Advances in Gender Research, USA: Publishing Emerald Group
  9. Koronaiou, A. (2010), Women’s Free Time as a Precondition for the Development of Adult Education”. In A. Kokkos and D. Vergidis (eds.), Adult Education: International Approaches and Greek Trajectories, Athens: Metehmio.
  10. Koronaiou, A. (2009), “Free Time and Recreation Spaces for the Albanian Immigrants in Greece”. In M. Spyridakis (ed.), Space Transformations: Social and Cultural Dimensions, Athens: Nissos.
  11. Koronaiou, A. (2002). “Young employees and the social meanings of work”. In K. Navridis (ed.), Power, Violence, Pain, Athens: Kastaniotis.

Ερευνητικές μονογραφίες (Βιβλία)

  1. Koronaiou, A. (1995). Youth and Media of Mass Communication, Athens: Odysseas
  2. Koronaiou, A. (1996). Sociology of Leisure Time, Athens: Nissos
  3. Koronaiou, A. (2002). Educating Outside School, Athens: Metehmio
  4. Koronaiou, A. (2007). The Role of Fathers in Balancing Professional and Family-Private Life, Athens: KETHI
  5. Koronaiou, A. (2010). When Work Becomes Illness, Athens: Pedio

Άλλα άρθρα και μελέτες σχετικά με την κοινωνικοπολιτική συμμετοχή της νεολαίας, την εργασία, τον ελεύθερο χρόνο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά και στον Τύπο.

Η οπτική του Mark για τον μετακαπιταλισμό – συνεισφορά στο mέta:

Εύχομαι πραγματικά να μην χρειαζόταν να σκεφτώ για τον μετακαπιταλισμό, αλλά πρέπει να το κάνουμε. Είναι δύσκολο να σκεφτείς πέρα από κάτι που είναι τόσο περιεκτικό και καθημερινό. Αλλά ακριβώς επειδή ο καπιταλισμός έχει διαχυθεί σε τόσο μεγάλο μέρος της ζωής μας, εμπορευματοποιώντας τους πάντες και τα πάντα, χρειάζεται να φανταστούμε έναν κόσμο που θα είναι διαφορετικός.

Φανταστείτε έναν κόσμο χωρίς δισεκατομμυριούχους και ολιγάρχες που αποφασίζουν ποιες πολιτικές θα ακολουθήσουν οι κυβερνήσεις προτού εσείς τις ψηφίσετε.

Φανταστείτε έναν κόσμο όπου αυτοί που εξελέγησαν για να κάνουν κάτι για την κλιματική καταστροφή τολμούν πραγματικά να αντιμετωπίσουν τις δυνάμεις της άρνησης του άνθρακα και του θανατηφόρου κέρδους.

Φανταστείτε έναν κόσμο όπου η στέγαση είναι κάτι στο οποίο ζείτε και όχι μια άλλη κατηγορία περιουσιακών στοιχείων για να κυριαρχούν σε εσάς οι ήδη πλούσιοι.

Φανταστείτε έναν κόσμο όπου δεν επιτρέπουμε το να μετατρέπονται ολόκληροι τομείς της οικονομίας σε εισοδηματικό καρτέλ και όπου δεν επιτρέπουμε να ξεπουληθούν οι κοινωνικές μας ζωές –και οι υποδομές στις οποίες βασίζονται– στην ολιγαρχική τάξη.

Φανταστείτε έναν κόσμο όπου οι επενδύσεις αυξάνουν τις θέσεις εργασίας και τα εισοδήματα των απλών ανθρώπων αντί να εξαφανίζονται στην αίθουσα συνεδριάσεων μέσω εξαγορών μετοχών ή στην χρηματοπιστωτική κερδοσκοπία.

Πραγματικά, μπορώ να φανταστώ έναν τέτοιο κόσμο. Δεν είναι και τόσο δύσκολο να το κάνει κανείς. Αλλά φαίνεται να μας περιβάλλει μια πολιτική τάξη που δεν μπορεί να δει αυτό που εμείς μπορούμε να δούμε. Η δουλειά μας είναι να τους κάνουμε να αποσαφηνίσουν το όραμά τους και να απαιτήσουμε τη δράση τους. Και αν συνεχίσουν να αποτυγχάνουν, να τους αντικαταστήσουμε. Αυτό, για μένα, είναι στην πραγματικότητα ο μετακαπιταλισμός. Μια δίκαιη και λειτουργική οικονομία χωρίς άνθρακα, όπου η ψήφος και η φωνή σας μετρούν πραγματικά. Δεν είναι και καμμιά επανάσταση. Περισσότερο μια αποκατάσταση ενός συστήματος που έχει εκτροχιαστεί όσο δεν πάει.

Ο Mark Blyth είναι καθηγητής Διεθνών Οικονομικών στο Watson Institute for International and Public Affairs του Brown University, ΗΠΑ. Ο Mark ερευνά την πολιτική δύναμη των οικονομικών ιδεών όπως φαίνεται στα βιβλία του Great Transformations: Economic Ideas and Institutional Change in the Twentieth Century (Cambridge University Press 2002) και Λιτότητα: Η Ιστορία μιας Επικίνδυνης Ιδέας (Austerity: The History of a Dangerous Idea, Oxford University Press 2015). Ερευνά επίσης την πολιτική οικονομία της Ευρώπης και των ΗΠΑ — επί παραδείγματι στο βιβλίο του The Future of the Euro (New York: Oxford University Press 2015), Angrynomics (New York: Columbia University Press 2020) και στο προσεχές βιβλίο του για την πολιτική της οικονομικής ανάπτυξης (με τους Lucio Bacarro και Jonas Pontusson) The New Politics of Growth and Stagnation (Oxford University Press 2022).

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας έμαθε να παίζει ντραμς. Ως εκ τούτου έπαθε οστεοαρθρίτιδα στον αντίχειρά του. Αυτό αποδεικνύει ότι καμμία καλή πράξη δεν μένει ατιμώρητη.

Η οπτική του Slavoj για τον μετακαπιταλισμό – συνεισφορά στο mέta:

Εκπολιτίζοντας τους πολιτισμούς

Αυτό που δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό της σημερινής παγκόσμιας τάξης ως «εταιρικής νεοφεουδαρχίας» είναι μια διαδικασία την οποία δεν είχε φανταστεί ο Μαρξ. Όταν, λόγω του κρίσιμου ρόλου της «γενικής διανόησης» (γνώση και κοινωνική συνεργασία) στη δημιουργία πλούτου, οι μορφές πλούτου είναι όλο και πιο απόλυτα δυσανάλογες με τον άμεσο χρόνο εργασίας που δαπανάται για την παραγωγή τους, το αποτέλεσμα δεν είναι, όπως φαίνεται να περίμενε ο Μαρξ, η αυτοδιάλυση του καπιταλισμού, αλλά ο σταδιακός και σχετικός μετασχηματισμός του κέρδους που δημιουργήθηκε μέσω της εκμετάλλευσης της εργασίας – η μετατροπή του, δηλαδή, σε «ενοίκιο» που αποκτήθηκε μέσω της ιδιωτικοποίησης της γενικής διανόησης. Ας πάρουμε την περίπτωση του Μπιλ Γκέιτς: πώς έγινε ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο; Ο πλούτος του δεν έχει καμία σχέση με το κόστος παραγωγής των προϊόντων που εμπορεύεται η Microsoft (μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι η Microsoft πληρώνει σχετικά υψηλούς μισθούς στους «πνευματικούς της εργαζόμενους»), δηλαδή ο πλούτος του Gates δεν είναι το αποτέλεσμα της επιτυχίας του στην παραγωγή καλού λογισμικού σε χαμηλότερες τιμές από αυτές των ανταγωνιστών του ή της πληρέστερης εκμετάλλευσης των μισθωτών πνευματικών εργαζομένων του. Γιατί, λοιπόν, εκατομμύρια εξακολουθούν να αγοράζουν Microsoft; Επειδή η Microsoft επιβλήθηκε ως ένα σχεδόν καθολικό πρότυπο, (σχεδόν) μονοπωλώντας το πεδίο – ένα είδος άμεσης ενσάρκωσης της «γενικής διανοίας». Τα πράγματα είναι παρόμοια με τον Τζεφ Μπέζος και την Amazon, με την Apple, το Facebook κ.λπ. κ.λπ. – σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, τα ίδια τα κοινά –οι πλατφόρμες (χώροι κοινωνικής ανταλλαγής και αλληλεπίδρασής μας)– ιδιωτικοποιούνται, κάτι που βάζει εμάς τους χρήστες τους στη θέση των δουλοπαροίκων που πληρώνουν ενοίκιο στον ιδιοκτήτη ενός κοινού αγαθού σαν να ήταν φεουδάρχης μας. Το μεγάλο επίτευγμα της νεωτερικότητας, ο δημόσιος χώρος, εξαφανίζεται – και η λύση δεν είναι η κρατικοποίηση των ιδιωτικών κοινών, καθ’ ότι αυτά εξακτινώνονται πολύ πέρα ​​από τα εθνικά κράτη.

Αλλά αυτό που καθιστά την κατάσταση πραγματικά επικίνδυνη, ωθώντας μας σε μια νέα βαρβαρότητα, είναι ότι αυτά τα παγκόσμια ιδιωτικοποιημένα κοινά αγαθά συνυπάρχουν με ένα νέο κύμα ισχυρού ανταγωνισμού εθνικών κρατών που έρχεται σε αντίθεση με την επείγουσα ανάγκη να καθιερωθεί ένας νέος τρόπος σχέσης μας με το περιβάλλον, μια ριζική πολιτικο-οικονομική αλλαγή που ονομάζεται από τον Peter Sloterdijk «η εξημέρωση του πολιτισμού των άγριων ζώων». Μέχρι σήμερα, κάθε πολιτισμός πειθαρχούσε/εκπαίδευε τα μέλη του και εγγυόταν την πολιτική ειρήνη μεταξύ τους, αλλά η σχέση μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και κρατών βρισκόταν μόνιμα κάτω από τη σκιά ενός πιθανού πολέμου, με κάθε εποχή ειρήνης να μην είναι τίποτα περισσότερο από μια προσωρινή ανακωχή. Ολόκληρη η ηθική ενός κράτους κορυφώνεται στην ύψιστη πράξη ηρωισμού, την ετοιμότητα να θυσιάσει κανείς τη ζωή του για το έθνος-κράτος του, που σημαίνει ότι οι άγριες βαρβαρικές σχέσεις μεταξύ των κρατών χρησιμεύουν ως θεμέλιο της ηθικής ζωής μέσα σε ένα κράτος. Σήμερα, τα πράγματα γίνονται ακόμη χειρότερα. Αντί να εκπολιτίσουμε τους πολιτισμούς και τις σχέσεις μεταξύ τους, η συνεχιζόμενη ιδιωτικοποίηση των κοινών υπονομεύει την ηθική ουσία μέσα σε κάθε πολιτισμό, ωθώντας μας πίσω στη βαρβαρότητα. Ωστόσο, τη στιγμή που αποδεχόμαστε πλήρως το γεγονός ότι ζούμε σε ένα Διαστημόπλοιο Γη, το καθήκον που μας επιβάλλεται επειγόντως είναι αυτό της πραγματοποίησης της καθολικής αλληλεγγύης και συνεργασίας μεταξύ όλων των ανθρωπίνων κοινοτήτων. Δεν υπάρχει υψηλότερη ιστορική αναγκαιότητα που να μας ωθεί προς αυτή την κατεύθυνση, η ιστορία δεν είναι με το μέρος μας, τείνει προς τη συλλογική μας αυτοκτονία. Όπως έγραψε ο Walter Benjamin, το καθήκον μας σήμερα δεν είναι να σπρώξουμε το τρένο της ιστορικής προόδου, αλλά να τραβήξουμε το φρένο έκτακτης ανάγκης πριν βρεθούμε όλοι μας σε μια βαρβαρική εκδοχή μετακαπιταλισμού.

Ο Slavoj Žižek είναι πολιτικός φιλόσοφος, πολιτιστικός κριτικός και λακανικός ψυχαναλυτής. Είναι Κύριος Ερευνητής στο Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Λιουμπλιάνα, Διακεκριμένος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και Διεθνής Διευθυντής του Ινστιτούτου Birkbeck για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Ο Slavoj Žižek είναι ένας ιδιαίτερα παραγωγικός συγγραφέας, το έργο του οποίου τράβηξε τη διεθνή προσοχή μετά τη δημοσίευση του πρώτου του βιβλίου στα αγγλικά, Το υψηλό αντικείμενο της ιδεολογίας (1989).

Η οπτική της Lyndsey για τον μετακαπιταλισμό – συνεισφορά στο mέta:

Χορεύοντας μετά τον καπιταλισμό

Θα υπάρχει άραγε πολιτισμός μετά τον καπιταλισμό; Ναι, θα υπάρχει χορός και τραγούδι, λέξεις και εικόνες. Ας ελπίσουμε ότι τα τραγούδια δεν θα αφορούν τα τέλη του καπιταλισμού, αλλά την αρχή κάτι νέου. Φυσικά, οι μελωδίες θα μπορούσαν να ακούγονται έντονα οικείες. Αν όμως φτάσουμε στο τέλος του καπιταλισμού, αλλά μετά ανακαλύψουμε ότι είχαμε ξεχάσει πώς να χορεύουμε;

Στα πάνω από πενήντα χρόνια που ακολούθησαν την περιγραφή της κοινωνίας από τον Guy Debord ως «κοινωνία του θεάματος», κάτι που σήμαινε ότι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων είχαν διαμεσολαβηθεί από εικόνες, οι νέοι διαμεσολαβητές της εξουσίας μάς έδωσαν την «κοινωνία του αλγορίθμου». Ίσως ο καπιταλισμός του φετιχισμού των εμπορευμάτων να καταρρέει τώρα υπό το βάρος των επίμονων αληθειών της κλιματικής καταστροφής και της μη βιώσιμης οικονομίας. Πιστεύαμε ότι αν καταναλώναμε όλα αυτά τα παντοδύναμα λαμπερά αντικείμενα, θα μπορούσαμε να βρούμε έναν τρόπο να «εμφανιστούμε» στον κόσμο. Τώρα πια δεν είμαστε τόσο σίγουροι ότι οι εικόνες μπορούν να σταματήσουν την πλήρη εξαφάνισή μας —ή και της ίδιας της ζωής— από αυτό τον πλανήτη.

Όμως τα μέσα πολιτιστικής παραγωγής βρίσκονται ήδη υπό νέα διαχείριση, και αυτό θα πρέπει να μας ανησυχεί ως προς τις προοπτικές δημιουργίας νέων ειδών πολιτιστικής, δημιουργικής, πολιτικής και τελικά γήινης και πλανητικής ζωής.

Σε στενή αρμονία με τα προσωπικά μας γούστα και συνήθειες, οι αλγόριθμοι των αυτοκρατοριών των μεγάλων τεχνολογικών κολοσσών είναι αφιερωμένοι στο να μας δίνουν ακριβώς αυτό που μας αρέσει — έτσι ώστε να μας αρέσει όλο και περισσότερο κάθε φορά. Πολλά εκατομμύρια από εμάς πιστεύουμε ότι αυτό που πραγματικά θα θέλαμε είναι κάτι άλλο, νέο, βιώσιμο, πραγματικό, κάτι πολύ διαφορετικό. Οπότε κάνουμε κλικ και πράγματι ανακαλύπτουμε άλλους που έχουν βάλει παρόμοιες σκέψεις και συναισθήματα σε λέξεις, εικόνες, ήχους και αντικείμενα. Βιώνουμε για ένα διάστημα την ευχαρίστηση και τη χαρά που πηγάζει από το να είμαστε μεταξύ μας σε ένα δημιουργικό χώρο.

Σύντομα, όμως, εμφανίζεται το χέρι του κρυμμένου επιμελητή. Δεν είναι απλά ότι γινόμαστε παραλήπτες περισσότερων από τα ίδια, ή ακόμα χειρότερα, περισσότερων απ’ ό,τι ο επιμελητής υποθέτει πως μοιάζουν με αυτά που μας αρέσουν. Αλλά ότι γινόμαστε αποδέκτες εν γένει, και δη συνεχώς. Το θέμα δεν είναι ότι ανακαλύπτουμε, αλλά να «συνεχίζουμε να ανακαλύπτουμε!»

Η αίσθηση απώλειας που συνοδεύει την κοινωνία του θεάματος είναι τόσο οξεία, ίσως και ακόμα πιο έντονη, στην παραγωγή πολιτισμού που καλλιεργεί την περιέργεια και την ανησυχία μας με αυτόν τον τρόπο. Η συγγραφέας Julia  Bell χρησιμοποίησε τη φράση «Βιομηχανικό Σύστημα Προσοχής» (Attention Industrial Complex) για να περιγράψει πώς αυτό το ίδιο πράγμα που μας δίνει τέχνη και πολιτισμό —η προσοχή μας— έχει καταστεί εμπορικό προϊόν.

Η «Κρίση στον Πολιτισμό» φυσικά μας συνοδεύει από την αρχή του καπιταλισμού. Στο ομότιτλο δοκίμιό της, η Hannah Arendt ανέφερε από νωρίς ότι υπάρχε μια στενή σχέση μεταξύ της ολοένα και πιο αποκαλυπτικής εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων και της κατανάλωσης των δημιουργικών μας πόρων.

Δεν χρειαζόταν —και δεν χρειάζεται— να είναι έτσι. Η λέξη «πολιτισμός», παρατήρησε η Arendt, αρχικά «προέρχεται από το colere —καλλιεργώ, κατοικώ, φροντίζω, διατηρώ— και σχετίζεται κυρίως … με την αίσθηση της καλλιέργειας και της φροντίδας της φύσης μέχρι να γίνει κατάλληλη για ανθρώπινη κατοίκηση». Αυτή η «στάση στοργικής φροντίδας», είπε, «βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με όλες τις προσπάθειες να υποταχθεί η φύση στην κυριαρχία του ανθρώπου».

Μπορεί να εκπλαγούν κάποιοι όταν μάθουν ότι στην Hannah Arendt άρεσε να χορεύει επάνω στα τραπέζια. Το να μάθει κανείς να χορεύει ξανά είναι, νομίζω, μέρος της αποστολής του mέta. Ανυπομονώ να συμμετάσχω.

Η Lyndsey Stonebridge είναι συγγραφέας και καθηγήτρια ανθρωπιστικών επιστημών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Πανεπιστήμιο του Birmingham στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου εργάζεται σε νέες δημιουργικές, συνεργατικές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως το Refugee Hosts και το Rights4Time.

Γράφει για την λογοτεχνία του εικοστού αιώνα και τη σύγχρονη λογοτεχνία, την πολιτική θεωρία και την ιστορία. Πρόσφατα βιβλία της περιλαμβάνουν το The Judicial Imagination: Writing after Nuremberg (2011) — Βραβείο Rose Mary Crawshay της Βρετανικής Ακαδημίας (2014), Placeless People: Writing, Rights and Refugees (2018) — Βραβείο Καλύτερου Βιβλίου της Ένωσης Μοντερνιστικών Σπουδών 2018, και τη συλλογή δοκιμίων Writing and Righting: Literature in the Age of Human Rights (2020). 

Αυτή τη στιγμή γράφει μια κριτική-δημιουργική περιγραφή της συνάφειας της σκέψης της Hannah Arendt με το σήμερα, Thinking Like Hannah Arendt, η οποία θα εκδοθεί από τον εκδοτικό οίκο Jonathan Cape το 2022 και εργάζεται σε ένα νέο έργο, το TheFutureofHope. Είναι σχολιάστρια και εκφωνήτρια ΜΜΕ, και γράφει τακτικά για το The New Statesman.

Η οπτική του Michael για τον μετακαπιταλισμό – συνεισφορά στο mέta:

Για να επιτύχουμε μια μετακαπιταλιστική κοινωνία, πρέπει πρώτα να προσδιορίσουμε τους καθοριστικούς θεσμούς του καπιταλισμού.

Κατά την άποψή μου αυτοί είναι:

(1) η ιδιωτική ιδιοκτησία των παραγωγικών μέσων,

(2) ο αυταρχικός έλεγχος των χώρων εργασίας,

(3) η παραγωγή με σκοπό το κέρδος και τη διατήρηση της δυνατότητας των ιδιοκτητών να κυβερνούν και να κερδίζουν,

(4) ο εταιρικός καταμερισμός εργασίας, με ισχυροποιημένους υπαλλήλους (τους οποίους ονομάζω «συντονιστική τάξη») να κυριαρχούν στους ανίσχυρους υπαλλήλους (τους οποίους αποκαλώ «εργατική τάξη»),

(5) η αμοιβή/μισθός για ιδιοκτησία και ισχύ (ή για παραγωγή)· και

(6) η κατανομή των αγαθών δια της αγοράς ή του κεντρικού σχεδιασμού.

Κάθε ένα από αυτά τα θεσμικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα δημιουργεί ταξικό διχασμό και ταξική κυριαρχία∙ ενδυναμώνει τους λίγους και υποτάσσει τους πολλούς∙ προκαλεί ασύλληπτες ανισότητες σε status και πλούτο∙ καταστρέφει την αξιοπρέπεια· θυσιάζει την κοινωνικότητα∙ αρνείται τη διαφορετικότητα. Και ακόμη και πέρα ​​από όλα αυτά, αυτά τα θεσμικά χαρακτηριστικά συνιστούν μια μηχανή αυτοκτονίας που καταβροχθίζει όχι μόνο τις προοπτικές ανθρώπινης πληρότητας, αλλά ακόμη και τις προοπτικές ανθρώπινης επιβίωσης.

Για να ξεπεράσουμε τον καπιταλισμό, και περαιτέρω, για να ξεπεράσουμε την ταξική διαίρεση και την ταξική κυριαρχία, και εν προκειμένω, για να προχωρήσουμε πέρα από την οικονομία που υποστηρίζει και εντείνει όλες τις κοινωνικές ιεραρχίες, είτε έχουν ρίζες σε φυλετικές, πολιτισμικές, σεξουαλικές ή πολιτικές σχέσεις, και για να ξεπεράσουμε την καθοδική μας ολίσθηση σε έναν βάρβαρο οικολογικό εφιάλτη, πρέπει να επιτύχουμε τον μετακαπιταλισμό — όπως επίσης και τον μετα-ρατσισμό, τη μετα-πατριαρχία και τον μετα-αυταρχισμό.

Φυσικά, το με τι θα μοιάζει θα μοιάζει και πώς θα λειτουργεί μια άξια και βιώσιμη μελλοντική οικονομία (ή ένας πολιτισμός, ή μια οικογενειακή ζωή, ή ένα πολίτευμα) θα εξαρτηθεί από τις πραγματικές εμπειρίες διαφυγής από το παρελθόν και εισόδου στο μέλλον. Οι λεπτομέρειες για το δεύτερο δεν μπορούν να προβλεφθούν, πόσω μάλλον να νομοθετηθούν τώρα. Ωστόσο, μπορούμε να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε ένα βασικό ερώτημα. Ποια είναι τα ελάχιστα βασικά οικονομικά θεσμικά χαρακτηριστικά στα οποία πρέπει να φτάσουμε, εάν πρόκειται ο μελλοντικός μας εαυτός να είναι ελεύθερος και καταρτισμένος σωστά ώστε να μπορούμε να ασκήσουμε συλλογική αυτοδιαχείριση στις μετακαπιταλιστικές ζωές μας με αξιοπρέπεια, ισότητα και κοινωνική αλληλεγγύη; Έχουμε ευθύνη, πέρα ​​από το να περιμένουμε να δούμε τι θα προκύψει. Έχουμε ευθύνη, πέρα ​​από την πάλη ενάντια στις τρέχουσες αδικίες. Πρέπει επίσης να συμφωνήσουμε σε μια σκαλωσιά θεμελιωδών χαρακτηριστικών που θα αποδειχθούν απαραίτητα για την επίτευξη του μετα-καπιταλισμού (καθώς και άλλων εξω-οικονομικών επιτευγμάτων) και πρέπει να αγωνιστούμε και να κερδίσουμε αυτά τα βασικά χαρακτηριστικά, έτσι ώστε ο μελλοντικός εαυτός μας να μπορεί να ζήσει όπως αποφασίσει σε ένα νέο κόσμο που θα έχει δημιουργήσει.

Όταν σκέφτομαι αυτήν την ευθύνη, ιδίως όσον αφορά την υπέρβαση της καπιταλιστικής οικονομίας, τα βασικά χαρακτηριστικά για μένα αποτελούν αυτό που άλλοτε ονομάστηκε συμμετοχική οικονομία, άλλοτε συμμετοχικός σοσιαλισμός και άλλοτε επίσης με άλλα ονόματα, τα οποία είναι απλά ετικέτες. Τα χαρακτηριστικά αυτού του αναδυόμενου συμμετοχικού οράματος είναι τα εξής:

(1) κοινή ιδιοκτησία των παραγωγικών μέσων (σε αντικατάσταση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας αυτών των παραγωγικών μέσων),

(2) συμβούλια αυτοδιαχείρισης του χώρου εργασίας και των καταναλωτών (σε αντικατάσταση του αυταρχικού ελέγχου της παραγωγής και της κατανάλωσης),

(3) παραγωγή για την ανθρώπινη πληρότητα και ανάπτυξη (αντί για την παραγωγή με σκοπό το κέρδος),

(4) θέσεις εργασίας σχεδιασμένες για την εξισορρόπηση των επιπτώσεών τους στη δυνατότητα κατίσχυσης (σε αντικατάσταση ενός εταιρικού καταμερισμού εργασίας που εξυψώνει μια ισχυροποιημένη συντονιστική τάξη έναντι μιας ανίσχυρης εργατικής τάξης),

(5) αμοιβή που βασίζεται στη διάρκεια, στην ένταση και στη δυσκολία της εργασίας με κοινωνική αξία (για να αντικαταστήσει την αμοιβή για περιουσία, ισχύ ή παραγωγή),

(6) και αποκεντρωμένη συνεργατική διαπραγμάτευση της κατανομής, που ονομάζεται συμμετοχικός προγραμματισμός (για την αντικατάσταση των αγορών και του κεντρικού σχεδιασμού).

Οι λεπτομέρειες για το πώς θα σχηματιστεί κάθε μία από αυτές τις κρίσιμες δομές, πόσω δε μάλλον το πλήθος των πρόσθετων χαρακτηριστικών που θα περιλαμβάνει κάθε μελλοντική άξια οικονομία, θα προκύψουν βέβαια, με κάθε ενδεχομενικότητα, από πρακτικές εμπειρίες και τη συλλογική ποιότητα της διαθέσεως, σίγουρα με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικούς τόπους που ενσωματώνουν διαφορετικές ιστορίες και περιστάσεις. Αλλά οι υποστηρικτές αυτού του συγκεκριμένου οράματος, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού μου, ισχυρίζονται ότι αυτές οι λίγες καθοριστικές δομές είναι απαραίτητες για να υπάρχει αυτοδιαχείριση, ισότητα, αλληλεγγύη, διαφορετικότητα, βιωσιμότητα και αταξικότητα. Αυτό το σύνολο προτεινόμενων θεσμών είναι επομένως μια σκαλωσιά προς βελτίωση και περαιτέρω ανάπτυξη. Μια σκαλωσιά για την ελπίδα. Μια σκαλωσιά για αφετηριακές δεσμεύσεις. Για προσανατολισμό. Ένα μετακαπιταλιστικό οικονομικό όραμα.

Ο Michael Albert είναι ιδρυτής και μέλος της συντακτικής επιτροπής του Z Magazine καθώς και του αντίστοιχου διαδικτυακού τόπου, ZCom. Η ριζοσπαστικοποίηση του Albert έλαβε χώρα στη δεκαετία του 1960. Η πολιτική του δραστηριοποίηση, από τότε και μέχρι σήμερα, κυμαίνεται από τοπικά, περιφερειακά και εθνικά εγχειρήματα και εκστρατείες οργάνωσης έως την από κοινού ίδρυση του South End Press, του ZMagazine, του ZMediaInstitute και του ZNet, μαζί με δημόσιες διαλέξεις, δημοσιεύσεις, κλπ. Ο Albert είναι συγγραφέας 21 βιβλίων. Αυτά περιλαμβάνουν τα No Bosses: A New Economy for a Better World (Zero Books, 2021), Fanfare for the Future (ZBooks), Remembering Tomorrow (Seven Stories Press), Realizing Hope (Zed Press) και Parecon: Life After Capitalism (Verso). Πολλά από τα άρθρα του Albert είναι αποθηκευμένα στο ZCom και μπορείτε να τα βρείτε εκεί μαζί με εκατοντάδες άλλα δοκίμια των Z Magazine και ZNet, όπως και συνεντεύξεις κλπ.

Μια «καλή κοινωνία» για τον 21ο αιώνα — η συνεισφορά του Guy στο mέta:

Ζούμε σε μια εποχή καπιταλισμού των εισοδηματιών ο οποίος έχει διαμορφωθεί από τον νεοφιλελευθερισμό. Και βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια υπαρξιακή κρίση στον Παγκόσμιο Μετασχηματισμό, η οποία μπορεί είτε να καταλήξει σε νεοφασιστικό αυταρχισμό, με πανοπτικό (panopticon) και μπαν-οπτικό (banopticοn) κράτος, είτε σε μια νέα πορεία προς τα εμπρός βασισμένη στην αναβίωση των διαφωτιστικών αξιών της Ελευθερίας, της Ισότητας και της Αλληλεγγύης. Για να αποφύγουμε το πρώτο και να πετύχουμε το δεύτερο, πρέπει να πλάσουμε ένα νέο όραμα για μια «καλή κοινωνία» — μια αγαθοτοπία, όχι μια ουτοπία (μια καλή κοινωνία για ατελείς ανθρώπους, όπως το έθετε ο James Meade).

Το πρώτο καθήκον πρέπει να είναι η διάλυση του καπιταλισμού των εισοδηματιών, η οποία είναι ζωτικής σημασίας για την οικολογική επιβίωση. Ο αγώνας για να γίνει αυτό πρέπει να περιλαμβάνει έναν ταξικό αγώνα που σέβεται τις επιδιώξεις και τις οικολογικά θεμελιωμένες αξίες της αναδυόμενης μαζικής τάξης, του πρεκαριάτου. Κάθε πορεία προς τα εμπρός καθοδηγείται από τα συμφέροντα της νέας μαζικής τάξης, όχι της μαζικής τάξης του χθες. Και κάθε μεταμόρφωση είναι οπλισμένη με ένα νέο λεξιλόγιο, μια νέα αφήγηση και μια νέα μαεστρία. Μέχρι στιγμής, η Αριστερά σε όλο τον πλανήτη δεν έχει ανταποκριθεί επιτυχώς στην πρόκληση — και οι περισσότεροι δεν έχουν καν προσπαθήσει.

Μέχρι ο εχθρός μας να ταυτοποιηθεί σωστά, είναι αδύνατο να τον νικήσουμε. Ο καπιταλισμός των εισοδηματιών είναι η μάστιγα της κοινωνίας, η λεηλασία των κοινών και η αιτία δημιουργίας ενός πρεκαριάτου που κυλιέται σε χρόνια αβεβαιότητα, με πολλούς να έχουν απομειωθεί σε εξαθλιωμένους ικέτες. Χρειαζόμαστε μια στρατηγική για να επιτύχουμε την αναβίωση των κοινών —και στις πέντε εκδοχές τους— και, μεταξύ άλλων, ένα βασικό εισόδημα ή κοινό μέρισμα ως θεμελιώδες δημοκρατικό δικαίωμα, δημιουργούμενο από ένα Ταμείο Κοινών Κεφαλαίων.

Πολιτικά, μόνο με την κινητοποίηση της ενέργειας και της οργής του πρεκαριάτου θα έχουμε μια ρεαλιστική πιθανότητα να ανατρέψουμε την πλουτοκρατική απάτη που παρουσιάζεται σήμερα δήθεν σαν δημοκρατία. Για να πετύχει μια εξέγερση, πρέπει να υπάρχει μια σαφής ιδέα για το τι κοινωνία θέλουμε. Γι’ αυτό, πρέπει να βάλουμε γρήγορα ένα μέτα/méta στον μετα-καπιταλισμό. Χρειαζόμαστε κάτι το θετικό για να αντικαταστήσουμε κάτι το αρνητικό. Και γι’ αυτό πρέπει να έχουμε ένα όραμα που να αξιοποιεί τα όνειρα και την εκρηκτική ενέργεια που υπάρχει στο παγκόσμιο πρεκαριάτο. Είναι εφικτό.

Ο Guy Standing είναι καθηγητής και ερευνητικός εταίρος του SOAS, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, και επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Sydney. Είναι οικονομολόγος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Cambridge, Εταίρος της British Academy of Social Sciences και της Royal Society of Arts, συνιδρυτής και επίτιμος συμπρόεδρος του Παγκόσμιου Δικτύου για το Βασικό Εισόδημα/Basic Income Earth Network (BIEN), και μέλος του Progressive Economy Forum. Το 2016-19 ήταν σύμβουλος του υποψήφιου υπουργού Οικονομικών της αντιπολίτευσης John McDonnell.

Υπηρέτησε ως καθηγητής στο SOAS, και στα Πανεπιστήμια του Bath και του Monash, καθώς και ως διευθυτής του Προγράμματος Κοινωνικο-οικονομικής Ασφάλειας της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας. Συμβούλευσε σειρά διεθνών φορέων, υπήρξε διευθυντής ερευνών της Επιτροπής Πολιτικών Αγοράς και Εργασίας του Προέδρου Nelson Mandela, και εφάρμοσε τις προτάσεις του για βασικό εισόδημα σε σειρά πιλοτικών προγραμμάτων. Στα βιβλία του συγκαταλέγεται «Το Πρεκαριάτο», (The Precariat: The New Dangerous Class, μεταφρασμένο σε 23 γλώσσες), το The Corruption of Capitalism (τρίτη έκδοση, 2021), το «Βασικό Εισόδημα – και πώς να το επιτύχουμε» (Basic Income: And how we can make it happen), και το Plunder of the Commons (2019). Το 2020 συνεργάστηκε με τους Massive Attack σε ένα βίντεο βασισμένο στο βιβλίο του Battling Eight Giants: Basic Income Now (2020).  

Η οπτική του Βασίλη για τον μετακαπιταλισμό – συνεισφορά στο mέta:

Ας ξεκινήσω με μια σύντομη ιστορία μετακαπιταλισμού:

Μικροκαλλιεργητές στη Γαλλία χρειάζονται αγροτικά μηχανήματα για τις εργασίες τους. Οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες σπάνια κατασκευάζουν μηχανήματα για αγροτική παραγωγή μικρής κλίμακας. Κι όταν το κάνουν, το κόστος συντήρησης είναι υψηλό και οι αγρότες αναγκάζουν να προσαρμόσουν τις τεχνικές τους και τον τρόπο ζωής τους στη λογική των μηχανών.

Έτσι αυτή η κοινότητα αποφασίζει να παράγει τα δικά της αγροτικά μηχανήματα. Η κοινότητα μοιράζεται τα σχέδια και την τεχνογνωσία της με τον κόσμο – ως ένα παγκόσμιο ψηφιακό κοινό. Παράλληλα, μια κοινότητα αγροτών μικρής κλίμακας στις ΗΠΑ έχει παρόμοιες ανάγκες. Αποφασίζει να κάνει το ίδιο με την κοινότητα από τη Γαλλία. Στη συνέχεια, οι δύο κοινότητες αρχίζουν να επικοινωνούνε, να συνεργάζονται και να δημιουργούν συνέργειες συνεισφέροντας στα ίδια ψηφιακά κοινά.

Αυτή είναι η αληθινή ιστορία του γαλλικού συνεταιρισμού L’Atelier Paysan και του μη κερδοσκοπικού δικτύου αγροτών, FarmHack (ΗΠΑ) που παράγουν ψηφιακά κοινά (σχέδια) για αγροτικά μηχανήματα. Στο δίκτυο αυτό πλέον προστίθενται κοινότητες από διάφορα μέρη του κόσμου. Από την Ελλάδα μέχρι το Μπουτάν.

Τα ψηφιακά κοινά (σχέδια, γνώση, λογισμικό) συναντιούνται με νέες και παλιές εργαλειομηχανές επιτόπιας κατασκευής (από την τριδιάστατη εκτύπωση και τα CNC μηχανήματα μέχρι την ηλεκτροκόλληση και τα κατσαβίδια). Αυτή η συνάντηση τοπικοποιεί μεγάλο μέρος της παραγωγής. Κοινότητες σχεδιάζουν ευρύ φάσμα αντικειμένων, π.χ., αγροτικά μηχανήματα, ανεμογεννήτριες, δορυφόρους, προσθετικούς βραχίονες. Χρησιμοποιώντας εργαλεία και μηχανές επιτόπιας κατασκευής τα παραπάνω αντικείμενα κατασκευάζονται τοπικά. Οτιδήποτε είναι “ελαφρύ” (σχέδια, γνώση, λογισμικό) γίνεται παγκόσμιο, ενώ οτιδήποτε είναι “βαρύ” (μηχανήματα) είναι τοπικό και, ιδανικά, διαμοιρασμένο.

Ένας άλλος κόσμος, λοιπόν, είναι ήδη εδώ.

Σπέρματα ενός νέου παραγωγικού υποδείγματος μπορούν να εντοπιστούν σε εγχειρήματα όπως το GNU/Linux, το λογισμικό που χρησιμοποιούν οι 500 ισχυρότεροι υπολογιστές, τη Βικιπαίδεια, που έβγαλε εκτός αγοράς την ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια Encarta της Microsoft, και τα εγχειρήματα των L’Atelier Paysan και Farm Hack που περιέγραψα παραπάνω

Το νέο αυτό παραγωγικό υπόδειγμα βασίζεται στον διαμοιρασμό αγαθών και στην από κοινού διαχείρισή τους. Δείχνει ότι οι άνθρωποι δεν παράγουν υποκινούμενοι αποκλειστικά από την ανάγκη για μεγιστοποίηση του χρηματικού κέρδους. Επίσης, αποδεικνύει ότι ο ανταγωνισμός και οι αυστηρές πατέντες δεν είναι η πεμπτουσία της προόδου και της καινοτομίας.

Το νέο αυτό υπόδειγμα έχει καπιταλιστικές και μετα-καπιταλιστικές πλευρές. Από τη μία, τέτοια εγχειρήματα βασίζουν τη βιωσιμότητά τους σε συμμαχίες με το κυρίαρχο σύστημα. Από την άλλη, διαρρηγνύουν τον πυρήνα του συστήματος δείχνοντας προς άλλα μονοπάτια. Δημιουργούν τον κόσμο που θέλουν, μέσα στον κόσμο που θέλουν να ξεπεράσουν.

Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Ομότιμης (P2P) Διακυβέρνησης στο Πολυτεχνείο του Tallinn (TalTech) και Ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Harvard. Είναι, επίσης, μέλος του συνεταιρισμού P2P Lab και του ορεινού εργαστηρίου «Τζουμέικερς» στα Τζουμέρκα της Ηπείρου.

Η οπτική της Ηλιάνας για τον μετακαπιταλισμό. – Συνεισφορά στο mέta.

Φανταστείτε έναν κόσμο όπου οι διακρίσεις που βασίζονται στη φυλή, το φύλο, τη σεξουαλικότητα ή την εθνικότητα είναι ανύπαρκτες. Φανταστείτε έναν κόσμο όπου η ιδέα της ταξικής διάκρισης είναι ξεπερασμένη. Φανταστείτε μια εποχή ισότητας, με όλες τις δυνατές έννοιες. Όπου οι μισθοί δεν λαμβάνουν υπόψη τους το χρώμα και το φύλο και βασίζονται σε ιδιότητες όπως η αφοσίωση, η γνώση, η υπευθυνότητα και η αξιοπιστία. Όπου ο πλούτος έχει αναδιανεμηθεί, δεν υπάρχουν πλέον μεγιστάνες ή ολιγάρχες, και η διαφορά μεταξύ του χαμηλότερου και του μεγαλύτερου εισοδήματος είναι απλώς συμβολική. Όπου κανείς δεν πεινάει. Όπου η υγειονομική περίθαλψη και η εκπαίδευση είναι δωρεάν σε όλο τον κόσμο. Όπου δεν υπάρχουν σύνορα. Όπου όλοι έχουν ένα σπίτι. Όπου η τουρμποκαπιταλιστική έννοια της ανάπτυξης είναι παρωχημένη. Όπου όλα είναι προσεκτικά κατασκευασμένα έτσι ώστε η γη να μην καταστρέφεται πλέον. Όπου ο ρυθμός είναι πιο αργός. Αλλά τα επίπεδα ευτυχίας έχουν αυξηθεί. Τα έθνη είναι παρωχημένα· ως εκ τούτου,  οι συγκρούσεις και οι πόλεμοι είναι επίσης παρωχημένοι.

Σε αυτόν τον κόσμο, ο πολιτισμός θα είχε τεράστιο ρόλο σε αυτήν την αλλαγή. Παραγωγοί πολιτισμού από οργανισμούς σε όλο τον κόσμο, θα έχουν δημιουργήσει ένα μνημόνιο που θα υποστηρίζει την  ιδέα του πολιτισμού και της τέχνης ως κάτι που θα πρέπει να αναδιανεμηθεί εξίσου και δωρεάν σε όλους. Η έννοια του λευκού κύβου δεν υπάρχει πια. Τα έργα τέχνης δεν εξετάζονται πλέον για τις αισθητικές τους ιδιότητες. Η τέχνη μπορεί να παραχθεί από όλους και για όλους. Δεν είναι προς πώληση, αλλά είναι προσβάσιμη από τον καθένα, ή δυνάμενη να ενοικιαστεί από οποιονδήποτε θέλει να βιώσει οποιαδήποτε μορφή τέχνης από την άνεση του σπιτιού του. Τα κέρδη από την ενοικίαση έργων τέχνης ή τη δωρεά για να επισκεφθείτε μουσεία που είναι ανοιχτά 24 ώρες, 7 ημέρες την εβδομάδα, χρησιμοποιούνται για την υποστήριξη νέων επιστημονικών ερευνών, για την καταπολέμηση της κλιματικής επιδείνωσης και καταστροφής (που εξακολουθεί να είναι αποτέλεσμα προηγούμενων τροπαίων του τουρμποκαπιταλισμού) ή για την έρευνα για όλες τις μη ανθρώπινες κοινωνίες του πλανήτη που χρειάζονται διερμηνείς και υποδομές.  Θα μπορούσε να είναι αυτό η τέχνη σε ένα μετα-καπιταλιστικό μέλλον;


Η Ηλιάνα Φωκιανάκη είναι επιμελήτρια εκθέσεων, θεωρητικός και εκπαιδευτικός με έδρα την Αθήνα και το Rotterdam. Η έρευνά της επικεντρώνεται σε μορφές και μορφοποιήσεις εξουσίας και τον τρόπο εκδήλωσής τους υπό την επίδραση της γεωπολιτικής, της εθνικής ταυτότητας και των πολιτιστικών και ανθρωπολογικών ιστοριών. Το 2013 ίδρυσε το State of Concept Athens, τον πρώτο μη κερδοσκοπικό οργανισμό του είδους του στην Ελλάδα, τον οποίο διευθύνει μέχρι σήμερα. Το State of Concept έχει συνεργαστεί με καλλιτέχνες όπως οι Forensic Architecture, Kader Attia, Sanja Ivekovic, Laure Prouvost, Jonas Staal, Hito Steyer, μεταξύ άλλων, ενώ συνεργάζεται με τοπικούς και διεθνείς επιμελητές όπως ο WhW και ο Nick Aikens. Η Φωκιανάκη έχει επιμεληθεί εκθέσεις για την Kunstinstittut Melly (παλαιότερα γνωστή ως Witte den With CCA, Rotterdam), το KADIST Foundation, την La Colonie Paris, την e-flux New York, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Λουμπλιάνας (MG+MSUM), την Galerija Nova Zagreb κ.ά. Το πιο πρόσφατο έργο της, THE BUREAU OF CARE (2020-2022), έλαβε την υποτροφία αλληλεγγύης του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος Πολιτισμού. Αυτή τη στιγμή εργάζεται στην έκθεση Machinations που έχει προγραμματιστεί για το 2023 στο Μουσείο Reina Sofia της Μαδρίτη (συνεπιμελήτρια) και σε ατομική έκθεση της κουρδικής κινηματογραφικής κολεκτίβας Rojava Film Commune στο Artspace του Auckland. Έχει υλοποιήσει σειρές διαλέξεων για διάφορα ιδρύματα, όπως το GOSSIPS (2019) για το Ινστιτούτο Het Nieuwe στο Rotterdam. Η Φωκιανάκη διδάσκει στο Ολλανδικό Ινστιτούτο Τέχνης και έχει δώσει διαλέξεις σε ακαδημίες, ανεξάρτητους χώρους, μουσεία και ιδρύματα παγκοσμίως. Δημοσιεύει τακτικά σε περιοδικά όπως το e-flux, το Frieze κ.ά. και έχει συμμετάσχει σε διάφορες εκδόσεις. Το βιβλίο της “Gossips: WomXn Gather” θα εκδοθεί το 2021. 

Η οπτική της Μάρι για τον μετακαπιταλισμό – συνεισφορά στο mέta:

Επανεξετάζοντας το ανθρώπινο στην αλληλεπίδραση ανθρώπων και ρομπότ

Τα τελευταία 15 χρόνια έχει σημειωθεί δραματική αύξηση στην έρευνα αλληλεπίδρασης ανθρώπου-ρομπότ (HRI). Η πρόοδος που έχει σημειωθεί στις τεχνολογικές πτυχές της ρομποτικής έχει χρησιμεύσει στο να τονίσει το χάσμα στη γνώση της ανθρώπινης αντίληψης και συμπεριφοράς, καθώς οι άνθρωποι αρχίζουν σταδιακά να συναντούν και να αλληλεπιδρούν με τα ρομπότ. Είναι αναπόφευκτο ότι η επόμενη γενιά ρομπότ θα αλληλεπιδράσει με τους ανθρώπους σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ποτέ. Το 2018 η Διεθνής Ομοσπονδία Ρομποτικής προέβλεψε ότι περισσότερα από 22 εκατομμύρια ρομπότ αξίας άνω των 4,6 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ θα πωληθούν για προσωπική και οικιακή χρήση το 2019 [IFR, 2018]. Η Ιαπωνία ανταποκρίθηκε στην επερχόμενη δημογραφική της πρόκληση κατευθύνοντας σημαντική χρηματοδότηση της έρευνας προς τη ρομποτική βοήθεια για τους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας. Συγκεκριμένα, ο Οργανισμός Επιστήμης και Τεχνολογίας της Ιαπωνίας ανακοίνωσε το 2019 ένα φιλόδοξο πρόγραμμα έρευνας και ανάπτυξης με τίτλο «Moonshot» που χρηματοδοτεί πλήθος προγραμμάτων ρομποτικής από το 2020 έως το 2050.

Επί του παρόντος αντιμετωπίζουμε τρεις πιεστικές προκλήσεις στην ανάπτυξη κοινωνικών ρομπότ: 1. Ανεπαρκής εστίαση στην εμπειρία των ανθρώπων· 2. Ανεπαρκής κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι ανταποκρίνονται στα ρομπότ. και 3. Διατήρηση του ανθρώπινου συμφέροντος και εμπλοκής στη μακροπρόθεσμη αλληλεπίδραση ανθρώπου-ρομπότ.

Καθώς εισερχόμεθα τώρα σε μια διαφορετική φάση στην κοινωνική διάσταση του HRI (Human Robot Interaction), είναι σημαντικό να επικεντρωθούμε στην ανθρώπινη εμπειρία προκειμένου να δημιουργήσουμε και να διατηρήσουμε τη δέσμευση με τα ρομπότ. Η μεγαλύτερη πρόκληση στην έρευνα αλληλεπίδρασης ανθρώπου-ρομπότ είναι να κατανοήσουμε το ανθρώπινο συστατικό, καθώς οι άνθρωποι είναι πολύ πιο περίπλοκοι από οποιοδήποτε τεχνολογικό σύστημα.

Ο σχεδιασμός κοινωνικών ρομπότ περιλαμβάνει όχι μόνο τη σύλληψη και την υλοποίηση ρομπότ που μπορούν να αλληλεπιδράσουν με τους ανθρώπους, αλλά απαιτεί εστίαση στην εμπειρία αυτών των ανθρώπων καθώς συναντούν και αλληλεπιδρούν με ένα ρομπότ. Αυτή η εστίαση στην αλληλεπιδρώσα εμπειρία απαιτεί την κατανόηση του πλαισίου της αλληλεπίδρασης και της κουλτούρας εντός της οποίας λαμβάνει χώρα, υπογραμμίζοντας τη σημασία των κοινωνικών και δημιουργικών τεχνών για την κοινωνική ρομποτική: κλάδοι που έχουν μακρά ιστορία μελέτης των ανθρώπων και των σχέσεών τους με τους χώρους που κατοικούν. Μια διεπιστημονική προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη την ανθρώπινη εμπειρία κατά την ανάπτυξη νέων ρομποτικών μορφών δεν είναι μόνο συμπληρωματική, αλλά και απαραίτητη.

Οι ανθρώπινες αντιδράσεις προς τα ρομπότ που σήμερα αντιλαμβανόμαστε ως αλληλεπίδραση είναι συχνά αποτέλεσμα του παράγοντα καινοτομίας. Πολύ λίγα είναι γνωστά για το πώς το ανθρώπινο ενδιαφέρον και η αλληλεπίδραση μπορούν να διατηρηθούν όταν ο αρχικός ενθουσιασμός σχετικά με ρομπότ έχει φθαρεί και ένα άτομο πρέπει να συνυπάρξει και να συνεργαστεί με το ρομπότ για διαστήματα από ημέρες και εβδομάδες έως μήνες και χρόνια. Η επόμενη γενιά κοινωνικών ρομπότ θα πρέπει να αναπτυχθεί αξιοποιώντας δημιουργικές αρχές σε μια προσέγγιση που ευνοεί τον βιωματικό σχεδιασμό, ενσωματώνοντας τη δημιουργικότητα σε κάθε τομέα της εφαρμογής ρομπότ τεχνητής νοημοσύνης — προχωρώντας προς τεχνολογικά συστήματα που δεν εκτοπίζουν, αλλά συμπληρώνουν και ενισχύουν την ανθρώπινη εμπειρία.

Η καθηγήτρια Μάρι Βελονάκη είναι διευθύντρια του Εργαστηρίου Δημιουργικής Ρομποτικής και επικεφαλής ερευνήτρια ερευνητικού προγράμματος ARC LIEF το οποίο έχει οδηγήσει στη δημιουργία της Εθνικής Δομής για την Αλληλεπίδραση Ανθρώπων και Ρομπότ της Αυστραλίας (National Facility for Human Robot Interaction), σε συνεργασία με τη Σχολή Επιστήμης και Μηχανικής Υπολογιστών της UNSW στο Πανεπιστήμιο της Νέας Νότιας Ουαλίας στην Αυστραλία (UNSW), το εκεί Τμήμα Ψυχολογίας, το Αυστραλιανό Κέντρο Ρομποτικής Πεδίου του Πανεπιστημίου του Sydney, το Κέντρο Αυτόνομων Συστημάτων του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου του Sydney και το Νοσοκομείο St Vincent’s. Έχει εργαστεί ως καλλιτέχνης και ερευνήτρια στον τομέα των εγκαταστάσεων διαδραστικής τέχνης από το 1995. Η Βελονάκη έχει δημιουργήσει διαδραστικές εγκαταστάσεις που ενσωματώνουν κίνηση, ομιλία, αφή, αναπνοή, ηλεκτροστατική φόρτιση, τεχνητή όραση και ρομποτική. Το 2003, η πρακτική της Βελονάκη επεκτάθηκε στη ρομποτική, όταν ξεκίνησε και ηγήθηκε ενός μείζονος ερευνητικού προγράμματος τέχνης/επιστήμης του Αυστραλιανού Συμβουλίου Έρευνας «Fish-Bird: Αυτόνομες Αλληλεπιδράσεις σε ένα Περιβάλλον Σύγχρονων Τεχνών» σε συνεργασία με επιστήμονες ρομποτικής στο Αυστραλιανό Κέντρο Ρομποτικής Πεδίου (Πανεπιστήμιο του Sydney). Το 2007 η Βελονάκη βραβεύτηκε από το Συμβούλιο Εικαστικών Τεχνών της Αυστραλίας και το 2009 της απονεμήθηκε υποτροφία ARC Australian Research Fellowship. Προήχθη σε τακτική καθηγήτρια στις αρχές του 2017.

Μετάβαση στο περιεχόμενο