Βασικό Εισόδημα: γιατί μας αφορά; | Μαριανέλλα Κλώκα

ANTIVIRUS

Η ιδέα για αυτό το άρθρο ωρίμαζε όσο άκουγα ιστορίες ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων που είχαν κοινά χαρακτηριστικά. Πρώτον, οι γονείς τους έμαθαν για το σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου τους και τους φέρθηκαν τόσο βίαια που αποφάσισαν να αποδράσουν από το σπίτι, το χωριό, την πόλη αναζητώντας στην πρωτεύουσα κάποια προοπτική.

απο την Μαριανέλλα Κλώκα

Δεύτερον, τα δεκάδες άτομα που μέσα στην τρομερή δίνη της ανεργίας επειδή έχουν αποφασίσει να μην υποχωρούν στα δικαιώματά τους και να μην κρύβονται αλλάζοντας συμπεριφορά, φωνή, ντύσιμο, δυσκολεύονται να βρουν ή να διατηρήσουν τη δουλειά τους. Τέλος, θυμάμαι πάντα την αγωνία της Μαρίνας Γαλανού να εξασφαλίσει είδη πρώτης ανάγκης και φαγητό για γυναίκες τρανς σεξεργάτριες που δεν μπορούσαν πια να προσφέρουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες, δεν υπήρχε στον ορίζοντα καμία περίπτωση συνταξιοδότησης και είχαν περιέλθει σε εξαιρετικά επισφαλείς συνθήκες διαβίωσης.

Η φτώχεια παγκοσμίως

Επισφαλής διαβίωση σημαίνει φτώχεια. Όσοι χαράσσουν πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την Παγκόσμια Τράπεζα, το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός και άλλα διεθνή οικονομικά κέντρα, είναι χιλιοδεσμευμένοι να αντιμετωπίσουν την φτώχεια. Μιλάμε για δεσμεύσεις που έγιναν προ πανδημίας, στο πλαίσιο της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008. Με την πανδημία τα πράγματα έγιναν ακόμα πιο δύσκολα. Σήμερα η Παγκόσμια Τράπεζα λέει (1) ότι η COVID-19 προκάλεσε τη μεγαλύτερη οπισθοδρόμηση στις παγκόσμιες προσπάθειες μείωσης της φτώχειας από το 1990. Ο πόλεμος στην Ουκρανία απειλεί να κάνει τα πράγματα χειρότερα. Μέχρι το 2030 περίπου 600 εκατομμύρια άνθρωποι διεθνώς θα ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με φετινά στοιχεία, το κατώφλι της φτώχειας έπεσε στα 437 ευρώ το μήνα για τα μονοπρόσωπα νοικοκυριά, δηλαδή εσένα κι εμένα που μένουμε μόνα μας. Αυτή η δυστοπία νομίζαμε ότι αφορούσε μόνο τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Τα πράγματα δεν είναι όμως όπως φάνηκαν.

Το πρεκαριάτο: άνθρωποι σε κινούμενη άμμο

Γάλλοι οικονομολόγοι έκαναν χρήση του όρου πρεκαριάτο ήδη από το 1980 για να περιγράψουν το προσωρινό ή εποχικό εργατικό δυναμικό. Η κατάσταση της προσωρινής αμειβόμενης εργασίας είναι στον αρχικό πυρήνα του όρου. Όσο όμως η κοινωνία προχωρά, τόσο μεγαλώνει αυτή η ομάδα αλλά και «εμπλουτίζεται» – αν μπορώ να το θέσω έτσι – η σημασία του όρου που την περιγράφει. Έτσι το πρεκαριάτο έχει καταλήξει να σημαίνει κάτι περισσότερο από άτομα που κάνουν απλώς περιστασιακές δουλειές με χαμηλές απολαβές. Περιλαμβάνει άτομα που αποδέχονται την επισφάλεια ως κανονικότητα, άνεργα άτομα χωρίς ελπίδα κοινωνικής ενσωμάτωσης. Σημαίνει τέλος αυτή τη νέα πραγματικότητα για πολλές, πολλούς, πολλά από εμάς: τους εργαζόμενους φτωχούς.

Όσα άτομα εντάσσονται στο πρεκαριάτο βιώνουν αγανάκτηση για το συνεχές καθεστώς στέρησης, πικρία και φόβο για την ανασφάλεια που συνοδεύει την καθημερινότητά τους. Το πρεκαριάτο «δεν έχει κλίμακες κινητικότητας να ανέβει, βολοδέρνει ανάμεσα σε ένα κυνηγητό συγκέντρωσης «προσόντων» και σταδιακά στην απόσυρση από κάθε προσπάθεια»(2).

Γιατί μεγαλώνει το πρεκαριάτο;

Ποιοι είναι οι βασικότεροι λόγοι για αυτό; Πρώτον, στη Δύση υπήρξε μια χονδροειδής κοινωνική συμφωνία – όπως την αναφέρει ο Γκάι Στάντινγκ – την εποχή της παγκοσμιοποίησης: απαιτήθηκε από το εργαζόμενο δυναμικό να δεχθεί την ελαστική εργασία σε αντάλλαγμα με μέτρα προστασίας των θέσεων εργασίας, έτσι ώστε η πλειοψηφία να ζήσει καλύτερα επίπεδα διαβίωσης. Τα επίπεδα διαβίωσης διατηρήθηκαν, επιτράπηκε η κατανάλωση να υπερβαίνει τα εισοδήματα, μέσα από το δανεισμό, και οι απολαβές να υπερβαίνουν την αξία των δουλειών. Μεγάλο μέρος των εργαζομένων μπήκε σε δυσθεώρητα χρέη. Με το κραχ του 2008 τα εισοδήματα έπεσαν κάτω από τα επίπεδα που χρειάζονταν για να αποπληρώνονται τα χρέη, που είχαν ενθαρρυνθεί να δημιουργήσουν. Από αυτόν τον κόσμο τροφοδοτήθηκε ιδιαίτερα το πρεκαριάτο.

Δεύτερον, κοιτώντας προς την Ανατολή, με το άνοιγμα της Κίνας και της Ινδίας στις παγκόσμιες αγορές και την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού εισήλθαν στον παγκόσμιο οικονομικά ενεργό πληθυσμό κάποια εκατομμύρια νέοι/ες εργαζόμενοι/ες με χαμηλό εργατικό κόστος. Η παγκόσμια εργατική δύναμη διπλασιάστηκε, η μαζική προσφορά χαμηλού κόστους εργασίας δημιούργησε νέες απαιτήσεις και νέες σχέσεις παραγωγής.

Τρίτη πηγή είναι τα άτομα που χάνουν τη θέση εργασίας τους εξαιτίας της αντικατάστασής τους από τις μηχανές. Με την έκρηξη της αυτοματοποίησης διαπιστώσαμε ότι ως άνθρωποι υπερέχουμε των μηχανών στο γνωστικό πεδίο και έτσι κάθε θέση εργασίας που χανόταν εξαιτίας της μηχανής στον αγροτικό ή βιομηχανικό τομέα, μπορούσε να αντικατασταθεί από μια θέση εργασίας στον τομέα της παροχής υπηρεσιών. Όλα αυτά άλλαξαν με την είσοδο της Τεχνητής Νοημοσύνης στη ζωή μας. «Η επανάσταση της ΤΝ δεν είναι απλώς ότι οι υπολογιστές γίνονται ταχύτεροι και πιο έξυπνοι. Τροφοδοτείται από καινοτομίες στις επιστήμες της ζωής, καθώς και τις κοινωνικές επιστήμες. Όσο καλύτερα κατανοούμε τους βιοχημικούς μηχανισμούς που βρίσκονται πίσω από τα ανθρώπινα συναισθήματα, τις επιθυμίες και τις επιλογές, τόσο καλύτερα θα μπορούν οι υπολογιστές να αναλύουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, να προβλέπουν τις αποφάσεις των ανθρώπων και να αντικαθιστούν οδηγούς, τραπεζίτες και δικηγόρους.» (3)

Το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το πρώτο ψήφισμα μιας πολιτικής που είχε σκοπό να απαλύνει τη φτώχεια ήρθε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 1995 και αφορούσε το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα. Σύμφωνα μάλιστα με τον Αναπληρωτή Καθηγητή Κοινωνικής Πολιτικής, Κώστα Δημουλά, «[..] πολλές χώρες εφάρμοζαν ήδη αυτό το μέτρο. Ιταλία και Ελλάδα άργησαν να μπουν σε αυτή τη λογική. Έχουν περάσει από τότε περίπου 30 χρόνια και αυτά τα προγράμματα που έχουν μια λίστα κριτηρίων (εισοδηματικά, περιουσιακά, συμπεριφοράς) και δεν είναι εξατομικευμένα, αλλά αφορούν νοικοκυριά, αν είχαν κάτι να δείξουν, θα το είχαν ήδη κάνει.» (4) Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του Δικτύου για την Καταπολέμηση της φτώχειας την Ελλάδα (5), καταλήγουν να περνούν τη στενωπό των κριτηρίων και τελικά να λαμβάνουν το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα κάτι λιγότερο από το 1/3 των ήδη πετσοκομένων δικαιούχων. Μιλάμε για 220.000 από τα 765.372 νοικοκυριά σε κίνδυνο εισοδηματικής φτώχειας. Το δε ύψος του εισοδήματος δεν συνδέεται με το ετήσια οριζόμενο κατώφλι της φτώχειας που αναφέραμε παραπάνω, είναι δηλαδή κατώτερο των 437 ευρώ.

Φως στην άκρη του τούνελ;

Δεν υπάρχει φαντάζομαι αντίρρηση ότι επιθυμούμε την τεχνολογία στο χώρο της εργασίας. Γνωρίζω ελάχιστα άτομα που θα ήθελαν να κάνουν μια τρύπα σε χιλιάδες καπάκια μέσα σε 8 ώρες ή να δίνουν ρέστα στα διόδια, αν μπορούσαν διαφορετικά να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Θα ήταν τρέλα να μην επιτρέψουμε την αυτοματοποίηση μόνο και μόνο για να προστατεύσουμε τις θέσεις εργασίας των ανθρώπων. Ειδικά αν αυτές οι θέσεις εργασίας συνιστούν αυτό που αποκαλούμε «δουλειές του κώλου», όχι με την παραδοσιακή έννοια που ίσως στο δικό μας αναγνωστικό κοινό να δημιουργούσε αρκετό ενδιαφέρον… Επίσης όσο η φτώχεια και η επισφάλεια εξακολουθούν να τρώνε τις σάρκες μας, δεν πρόκειται να κάνουμε τα νοητικά ή συνειδησιακά άλματα που επιθυμούμε, ούτε πρόκειται να ξεφύγουμε από την κατάθλιψη και μερικές ακόμα ασθένειες ψυχικής υγείας που παίρνουν σιγά σιγά πανδημική μορφή.

Τις τελευταίες δεκαετίες, ακόμα περισσότερο από την οικονομική κρίση του 2008 και τώρα πρόσφατα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, κερδίζει χώρο στη δημόσια συζήτηση η πρόταση του βασικού εισοδήματος, ως μια από τις λύσεις στα παραπάνω προβλήματα. Το βασικό εισόδημα, στηριγμένο στο θεμελιώδες δικαίωμα της αξιοπρεπούς διαβίωσης, είναι η τακτική καταβολή χρημάτων σε κάθε άτομο μιας επικράτειας, ανεξάρτητα από ηλικία, καταγωγή, ιθαγένεια, επαγγελματική κατάσταση, οικονομικούς πόρους, κ.λπ. Το βασικό εισόδημα είναι καθολικό και άνευ όρων (αφορά όλον τον κόσμο και δεν χρειάζεται κανένα κριτήριο για την παροχή του), είναι εξατομικευμένο (δίνεται σε κάθε άτομο και όχι ανά νοικοκυριό), είναι επαρκές για μια αξιοπρεπή ζωή (άρα σίγουρα πάνω από το ορισμένο ως όριο της φτώχειας). Το βασικό εισόδημα είναι ένα ανθρώπινο δικαίωμα και πάει πακέτο με τη δωρεάν, ποιοτική παιδεία και υγεία.

Η αυθεντική δικαιολόγησή του έγκειται στην ενδυνάμωση της κοινωνικής δικαιοσύνης και η κεντρική ιδέα που το κινεί, είναι απλή: ο συνολικά παραγόμενος πλούτος, αποτέλεσμα μόχθου και διανοητικής προσπάθειας της συντριπτικής πλειοψηφίας της κοινωνίας, οφείλει να επιτρέπει σε όλες, όλους και όλα να έχουν πρόσβαση στα βασικά αγαθά.

Σήμερα γίνονται άπειρες πιλοτικές εφαρμογές βασικού εισοδήματος ανά τον κόσμο. Στην Ελλάδα πρόσφατα ολοκληρώθηκε έρευνα για τις γνώσεις και τη στάση των Δημάρχων απέναντι στο θέμα και τα αποτελέσματά της ήταν ενθαρρυντικά (6). Τέτοια που μας κάνουν να θέλουμε να συνεχίσουμε την έρευνα σε κάποιους Δήμους με σκοπό να ενθαρρύνουμε μια πιλοτική εφαρμογή του σε κάποιο μέρος της χώρας μας. Στην Καταλονία, σύμφωνα με τα λεγόμενα του υπευθύνου πιλοτικής εφαρμογής, Σέρζι Ραβεντός, «επιθυμούν να δημιουργήσουν έναν μικρόκοσμο» εφαρμόζοντας το βασικό εισόδημα για να μελετήσουν τις ενδοοικογενειακές σχέσεις, την άποψη των ανθρώπων για το νόημα της ζωής, την αντιμετώπιση της κατάθλιψης, του εργασιακού άγχους και της γενικευμένης ανασφάλειας, την εγκληματικότητα και βέβαια εν κατακλείδει το αν και σε τι κατεύθυνση αλλάζει εργασιακές συνήθειες το πρεκαριάτο.

Πού θα βρεθούν τα λεφτά; Η ερώτηση έχει ήδη απαντηθεί από το κίνημα του βασικού εισοδήματος που περιλαμβάνει χιλιάδες κόσμου, μεταξύ αυτών ιστορικούς, οικονομολόγους, κοινωνικούς επιστήμονες, πολιτικούς. Τέσσερα βιβλία μεταφρασμένα ήδη στα ελληνικά, περιμένουν να λύσουν τις απορίες μας σχεδόν για όλα όσα αφορούν το μέτρο ή μάλλον αυτό το ανθρώπινο δικαίωμα. Ξεχωρίζω το «Ουτοπία για ρεαλιστές», του Ολλανδού ιστορικού Ρούντγκερ Μπρέγκμαν και το συνιστώ ανεπιφύλακτα.

Σε ό,τι με αφορά, θα ήθελα να βλέπω όλη την ανθρωπότητα αλλά ειδικά την κοινότητά μας κάθε φορά και πιο ενδυναμωμένη. Θεωρώ την οικονομική ανεξαρτησία έναν από τους κύριους τρόπους ενδυνάμωσης στο σημερινό σύστημα που ζούμε. Ένα βασικό εισόδημα θα μας δώσει τη δυνατότητα να πούμε τα ναι και τα όχι μας με περισσότερη ελευθερία. Να φύγουμε από εστίες ανοίκειες με λιγότερο φόβο, να έχουμε πρόσβαση σε περισσότερο και ποιοτικότερο ελεύθερο χρόνο, να μπορέσουμε επιτέλους να ζήσουμε αξιοπρεπώς κάνοντας δουλειές που επιθυμούμε και να φεύγουμε όταν αυτές γίνονται σκληρές και κακοποιητικές. Διαβάστε και μελετήστε το θέμα, αν δεν το έχετε ήδη κάνει. Οι καιροί που ζούμε το ευνοούν.

Η Μαριανέλλα Κλώκα είναι μέλος του διεθνούς πρακτορείου ειδήσεων pressenza και ιδρυτικό μέλος της ομάδας παραγωγής περιεχομένου – Contentativa.

Παραπομπές

1) https://www.ot.gr/2022/07/07/epikairothta/kosmos/undp-i-krisi-kostous-zois-vythizei-ekatommyria-se-akraia-ftoxeia/

2) Το Πρεκαριάτο η νέα επικίνδυνη τάξη, Γκάι Στάντινγκ, εκδ. Τόπος – σειρά mέta, 2022.

3) 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, Γιουβάλ Νοά Χαράρι, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2018.

4) «Βασικό Εισόδημα και Τοπική Ατοδιοίκηση», 18/10/2022, Contentativa – Ίδρυμα Χ. Μπελ

5) https://www.antipoverty.org.gr/news/Poverty-Watch-2022

6) https://www.pressenza.com/el/2022/10/thetikoi-oi-dimarxoi-sto-na-efarmosoun-pilotika-vasiko-eisodima-efoson-ipostirixthoun-xrimatodotika-kai-thesmika/