Άντζελα Δημητρακάκη | Πόλεμος και μη-ειρήνη: Θέσεις και ερωτήματα για έναν μάχιμο φεμινισμό

Αποφάσισα να μιλήσω για τον πόλεμο της Ρωσίας ενάντια στην Ουκρανία όχι μόνο γιατί συνιστά μια παγκόσμια απειλή που αφορά (πάνω απ’ όλα) σε αυτό που εμείς οι φεμινίστριες καλούμε «κοινωνική αναπαραγωγή», αλλά και γιατί ο συγκεκριμένος πόλεμος συνιστά ξεκάθαρα ένα τεστ αντοχής για τον υπαρκτό φεμινισμό, προκαλώντας του ρωγμές, ενδεχομένως τελικά και ρήγμα. Δεν αναφέρομαι ασφαλώς σε ρήξη του αριστερού με τον «ψευδο-φεμινισμό» του «lean in», όπως είχε χαρακτηρίσει επιτυχώς η bell hooks τον νεοφιλελευθερισμό με τον μανδύα της γυναικείας ισότητας, αλλά στον αριστερό φεμινισμό (που από μόνος του συνιστά ένα φάσμα, μία συμμαχία, αν θέλετε). Ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος ως μοχλός ρωγμής και ρήγματος αφορά γενικότερα στην διεθνή αριστερά – αλλά οι όποιες αναφορές μου στην αριστερά θα γίνουν μέσα από την προτεραιοποίηση του φεμινισμού ως το βασικό πεδίο διαμόρφωσης αντικαπιταλιστικής χειραφετητικής σκέψης.

Ο συγκεκριμένος πόλεμος αποτελεί τομή για την φεμινιστική κριτική σκέψη, θεωρία και το νόημα της φεμινιστικής αλληλεγγύης, περισσότερο απ΄ ό,τι ο πόλεμος του Βιετνάμ κάποτε. Αυτό συμβαίνει για δύο λόγους:

(α) Γιατί η επίδειξη ισχύος του ρωσικού ιμπεριαλισμού (με νοσταλγία για την τσαρική αναβίωση ανάλογη με εκείνη της «μπρεξιτικής» Βρετανίας για την Βρετανική Αυτοκρατορία) σηματοδοτεί μια τομή γεωπολιτικά που επιταχύνει την «πολυπολικότητα». Η πολυπολικότητα είχε ήδη τεθεί από τις χώρες BRICS εντός της παγκοσμιοποίησης του νεοφιλελευθερισμού, μετά το 1989. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο ότι η πολυπολικότητα έχει «συμπέσει» με την ροπή του καπιταλισμού στον ολοκληρωτισμό και την άνοδο της φασιστικής τάσης – γι’ αυτό και πολλές από εμάς που είχαμε ως αντικείμενο μελέτης την παγκοσμιοποίηση στραφήκαμε στην άνοδο αυτού που θα ονόμαζα «φασιστικής τάση» από τις ΗΠΑ ως την Ινδία κλπ. Δεν υπάρχει χρόνος να παρουσιάσω εδώ γιατί συνέβη αυτό – προσωπικά πάντως ασχολούμαι από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 (Μανιφέστο της Ήττας, 2006). Σημασία έχει ότι η φασιστική τάση εξασκείται εδώ και καιρό και απέναντι στα σώματα γυναικών. Είναι μάλιστα εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι ο τωρινός ρωσο-ουκρανικός πόλεμος επιλέχτηκε ως ο «σωστός χρόνος» για την κατά μέτωπο επίθεση στην αυτοδιάθεση των γυναικών στην καρδιά του καλούμενου «ελεύθερου» κόσμου (ΗΠΑ), τη στιγμή ακριβώς που μέρος της ανατολικοευρωπαϊκής αριστεράς εκθειάζει τη Δύση, και ειδικά τις ΗΠΑ, ως «ελεύθερο και δημοκρατικό κόσμο» ενάντια στην ρωσική φασιστική τάση. Δηλαδή, η επίθεση ενάντια στις γυναίκες στη Δύση συμβαίνει όταν η Δύση, που είχε πληγεί τόσο με την μετα-αποικιακή, αντι-ρατσιστική και φεμινιστική κριτική, ανακτά το κύρος της! Τι άραγε μπορούμε να συμπεράνουμε από αυτό;

(β) Γιατί αν και ο αμερικανικός φεμινισμός που έχει ως τώρα ηγεμονεύσει πλανητικά (σχεδόν όλα μας τα θεωρητικά εργαλεία απορρέουν και εκφράζουν προτεραιότητές του) επηρεάστηκε από το αντιπολεμικό κίνημα κατά της αμερικανικής εισβολής στο Βιετνάμ, γεννήθηκε σε έναν τόπο που δεν βίωνε τον πόλεμο. Γεννήθηκε στον τόπο της επιτιθέμενης δημοκρατικής χώρας, η οποία, παρά τους εσωτερικούς της ανταγωνισμούς, απολάμβανε την εμπειρία της «ειρήνης»: δεν βομβαρδιζόταν. Τα εργαλεία του αμερικανικογενούς φεμινισμού αντανακλούν αυτό το προνόμιο. Στο πολυσέλιδο άρθρο της για τη New Left Review «Ποιοι Φεμινισμοί;» (2018), η Susan Watkins περιγράφει τη σταδιακή διαμόρφωσή του αμερικανικού φεμινισμού, και κατ’ επέκταση του παγκόσμιου φεμινισμού. Πρόκειται για έναν φεμινισμό των θεσμών – και οι θεσμοί προϋποθέτουν απουσία βομβαρδισμών, απουσία μαζικών εκτοπισμών και προσφυγικής εξόδου, απουσία στρατιωτικού νόμου. Ο φεμινισμός που είχαμε ως τώρα δεν υπήρξε προετοιμασμένος για μία «πρόσκρουση» όπως η περιπλοκότητα και η εγγύτητα του ρωσο-ουκρανικού πολέμου – παρά την πληθώρα μελετών για το έμφυλο στοιχείο σε εμπόλεμες ζώνες. Ο μεταδομισμός, ως βασικό εργαλείο του δεύτερου κύματος, με την έμφαση στη σημειολογία, τη σχετικοποίηση, τον μετασχηματισμό της γλώσσας, την ελπίδα μιας σταδιακής αποσταθεροποίησης της πατριαρχικής ηγεμονίας, προέκυψε σε αυτό το συγκείμενο που δεν βίωνε το κατεπείγον και την υλικότητα της μαζικής καταστροφής σωμάτων. Στην Ευρώπη, παρά το τι συνέβη στη Γιουγκοσλαβία, δεν υπήρξε ένα επιστημολογικό αντι-παράδειγμα. Ο αντι-ιμπεριαλιστικός φεμινισμός είναι σε άνοδο, αλλά ίσως όχι αρκετά γρήγορα.

Εν προκειμένω, έχουμε μια διαφορετική συνθήκη. Και φαίνεται πόσο διαφορετική είναι η συνθήκη αυτή αν σκεφτούμε τις συνεχείς επιθέσεις του μεγαλύτερου μέρους της ανατολικοευρωπαϊκής αριστεράς απέναντι σε όσους και όσες τολμούν να μιλούν για το ΝΑΤΟ ως παράγοντα στην παρούσα σύγκρουση – παρά την παραδοχή ότι για την επίθεση ευθύνεται η επιτιθέμενη χώρα. Μια νέα μειωτική ορολογία εμφανίστηκε από τις πρώτες μέρες αυτού του πολέμου, που μετράει πια κοντά εκατό ημέρες φρίκης: «westplainers» και «USplainers» – που, όπως παρατηρείτε, βασίζεται στο περίφημό «mansplaining». Υπάρχει δηλαδή μια οικειοποίηση του φεμινιστικού λεξιλογίου, που τείνει να οδηγήσει σε λογοκρισία απέναντι σε απόπειρες αποτύπωσης ενός ιστορικού πλαισίου. Η αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο κρίνεται ότι αποσπά την προσοχή από την «ανεξάρτητη» και «αυτόνομη» δράση του ρωσικού ιμπεριαλισμού. Σημαντική παράμετρος αυτής της λογοκριτικής τάσης είναι ότι διαμορφώθηκε εξαρχής και παράλληλα με μία ασύλληπτης έκτασης προπαγάνδα, παραπληροφόρηση, και μυστικότητας γύρω από το θέατρο των επιχειρήσεων. Όπως τέθηκε από κάποιον σύντροφο στο Permanent Antiwar Assembly, θα περάσουν χρόνια μέχρι να υπάρξει μία σχετικά σαφής εικόνα αυτού του θεάτρου. Το μόνο σίγουρο είναι ότι υπάρχουν χιλιάδες νεκροί και νεκρές, χιλιάδες τραυματίες, βιασμοί, βασανιστήρια, εκατομμύρια εκτοπισμένες. Και μια χώρα με κατεστραμμένη υποδομή, ενώ δεν προωθείται η διαγραφή του χρέους της (130 δισ. δολάρια ή 54 δισ. σύμφωνα με τους Βρετανούς).¹ Μάλιστα, ο υπουργός Οικονομικών είπε τον Απρίλιο ότι δεν θέλει να διαγραφεί το χρέος της χώρας του γιατί δεν έχει πρόβλημα η Ουκρανία στην αποπληρωμή!²

Πώς αυτό το πλαίσιο έχει διαμορφώσει τις φεμινιστικές τοποθετήσεις;

Τα τρία πιο γνωστά «συμβάντα» σε σχέση με τον φεμινισμό και τον συγκεκριμένο πόλεμο ήταν:

Πρώτον, η άμεση κινητοποίηση των ρωσίδων φεμινιστριών με ένα μανιφέστο που πλέον έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, καταδικαστικό του πολέμου, το οποίο εξηγεί, ωστόσο, ότι η αρχή του ήταν το 2014 και τώρα η επέκτασή του.³ Το δίκτυο δρα σε εκατό τοποθεσίες στη Ρωσία, με κίνδυνο για όλες τις συμμετέχουσες, και μιλάει στο telegram, όπου αριθμεί 30.000 μέλη. Δεν ξέρω αν μπορούμε να συλλάβουμε το μέγεθος της καταστολής που υπάρχει στη Ρωσία αυτή τη στιγμή. Πιστεύω πως όχι (σε περίπτωση που θα λέγαμε γιατί δεν έχει ένα εκατομμύριο μέλη). Όσες παρακολουθήσαμε τα προπαγανδιστικά σποτάκια του ρωσικού κράτους, όπου ο λαός και η αστυνομία ενώνονται σε ένα πατριωτικό σώμα, ίσως κατανοούμε το μέγεθος της φασιστικής τάσης στη Ρωσία.

Το δεύτερο συμβάν ήταν ένα μανιφέστο που ξεκίνησε από τη νότια Ευρώπη (Ισπανία) και υπογράφηκε από πολλές φεμινίστριες από την Δύση και τον παγκόσμιο Νότο, μεταξύ των οποίων η Silvia Federici, Tithi Bhattacharya, Nancy Fraser.⁴ Καθώς ήμουν σε επαφή με την ανατολικοευρωπαϊκή αριστερά από το 1998, δίστασα να το υπογράψω αρχικά όταν μου ζητήθηκε. Είπα γραπτώς στη φίλη που μου το έστειλε ότι το μανιφέστο θα αποξενώσει την ανατολική Ευρώπη, ακόμη και τις αριστερές φεμινίστριες εκεί, γιατί παίρνει μια γενική αντι-ιμπεριαλιστική θέση, μια θέση υπέρ κάποιας «ειρήνης», και είναι πολύ σύντομο για να διαπραγματευτεί την περιπλοκότητα αυτού που αντιμετωπίζουμε: έναν κανονικό διχασμό, έναν πολωτικό εμφύλιο με στρατόπεδα διαφορετικής γεωπολιτικής κληρονομιάς, που ως τώρα μπορούσαμε να αγνοούμε και να μιλάμε για την άνοδο ενός παγκόσμιου αντικαπιταλιστικού φεμινισμού. Αλλά όχι πια. Αν και, μετά από δυο ώρες άρνησης και σκέψης, υπέγραψα, δυστυχώς, είχα δίκιο. Οι ενστάσεις υπήρξαν άμεσες: η Catherine Samary έγραψε ότι «εξαιτίας της ανάλυσης της σύγκρουσης που προτείνει, το Μανιφέστο δεν μπορεί να έχει καμία σύνδεση με τις ουκρανές φεμινίστριες που είναι ενταγμένες σε πάλη αντίστασης [resistance struggle]».⁵

Το τρίτο συμβάν είναι το σχίσμα πλέον εντός του αριστερού φεμινισμού, όπως αποτυπώνεται (ενδεικτικά) στην διαδικτυακή συζήτηση που οργάνωσε, πριν λίγες μέρες, ο αντικαπιταλιστικός εκδοτικός οίκος Haymarket, «How can feminist solidarity help Ukraine?» Εκεί οι κατηγορίες ενάντια στον ‘δυτικό’ αριστερό φεμινισμό κατατέθηκαν ανοιχτά, και επιβεβαιώθηκε αυτό που μία ομιλήτρια, η Yuliya Yurchenko, είχε γράψει και σε συνέντευξή της στην μαρξιστική φεμινιστική αντιρατσιστική επιθεώρηση Spectre:⁶ να στέλνονται όπλα στην Ουκρανία, παρά την παραδοχή από άλλη ομιλήτρια ότι όντως διεξάγεται ένας proxy war (πόλεμος δι’ αντιπροσώπων).

Αλλά βεβαίως δεν υφίσταται μόνο ένας τέτοιος πόλεμος, αλλά και ένας αμυντικός πόλεμος.

Και ένας πόλεμος, επιπροσθέτως, που έχει εμπεδώσει την φασιστική τάση του ρωσικού κράτους, αλλά και την ομαλοποίηση νεοναζιστικών ταγμάτων στον ουκρανικό στρατό. Αρκεί να διαβάσετε άρθρα στη Guardian του 2014 για να διαπιστώσετε τις βλέψεις και τακτικές του Τάγματος Αζόφ.⁷ Και αν πιστεύαμε ότι η άνθιση του αντιφασιστικού φεμινισμού μετά το 2016 (Τραμπ) θα αρκούσε για να τεθεί το θέμα με βάση γραμμή σύμπλευσης, θα κάναμε λάθος. Αυτή είναι μια ιδιαίτερα τραγική παράμετρος του συγκεκριμένου πολέμου, απέναντι στην οποία η όποια θέση του αντιφασιστικού φεμινισμού καθίσταται αδύνατη ενώ, από την άλλη, είναι αδιανόητο ότι μια τέτοια παραδοχή θα μας οδηγούσε στην αθλιότητα των «ίσων αποστάσεων». Η τραγική αυτή παράμετρος – η φασιστική τάση – θέτει στο τραπέζι το θέμα του «μετά τον πόλεμο», ακριβώς γιατί εγείρει το θέμα του «πριν»: της σταδιακής ενίσχυσης και πολιτικής λειτουργίας του φασισμού σε κομβικά ‘σημεία’ του κρατικού μηχανισμού των σύγχρονων ‘δημοκρατιών’, τόσο ώστε σήμερα να εγκολπώνεται και να ηρωοποείται ως «πατριωτικός». Το πρόσφατο βιβλίο της πολωνής Ewa Majewska που πραγματεύεται έναν αντι-ηρωικό, αργό, καθημερινό αντιφασισμό των ευάλωτων και ανίσχυρων βρίσκεται πλέον αντιμέτωπο με την ολική επαναφορά του ηρωισμού, του πατριωτισμού, και μιας αλληλεγγύης χτισμένης πάνω στο πρόταγμα του κατεπείγοντος.⁸ Και με αυτή την αναφορά, στον πατριωτισμό ως ηρωισμό, περνάω στο δεύτερο μέρος της ομιλίας μου – εκείνο των θέσεων και των ερωτημάτων.

Ερώτημα 1: Αρκεί το επιχείρημα ότι ο φεμινισμός είναι πασιφιστικός για να πούμε ένα καθολικό «όχι στις αποστολές όπλων» και άρα «όχι στον πόλεμο»;

Όχι, ο φεμινισμός δεν είναι και δεν υπήρξε ποτέ αμιγώς πασιφιστικός. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο αντιθετικές πτυχές σε αυτό.

Η πρώτη είναι το δικαίωμα στην επανάσταση, στην εξέγερση, στο αντιπαράδειγμα όπως εκφράστηκε πιο πρόσφατα στα γραπτά της Κούρδισας Dilar Dirik σε σχέση με τη Ρόζαβα και εκπροσώπων του γυναικείου στρατού των Ζαπατίστας (στο Open Democracy και αλλού). Η Dirik εισήγαγε τον όρο «passive-ism»: «Φεμινιστικός πασιφισμός ή παθητικότητα;» ήταν ο τίτλος-ερωτηματικό του άρθρου της το 2017.⁹ Γράφει: «Ο φεμινισμός έπαιξε σημαντικό ρόλο στα αντιπολεμικά κινήματα και έχει να δείξει σημαντικές νίκες στο χτίσιμο της ειρήνης. Η φεμινιστική κριτική του μιλιταρισμού ως πατριαρχικού εργαλείου καθιστά εύλογη/κατανοητή την απόρριψη της γυναικείας συμμετοχής σε κρατικούς στρατούς με τη δικαιολογία ότι τέτοια συμμετοχή θα ήταν «ενδυναμωτική». Αλλά η παντελής απόρριψη από τον φιλελεύθερο φεμινισμό της γυναικείας βίας, ανεξαρτήτως του διακυβεύματος (ή διακύβευσης), αποτυγχάνει στην ποιοτική διάκριση μεταξύ κρατικιστικού, αποικιακού, ιμπεριαλιστικού, επεμβατικού μιλιταρισμού και της απαραίτητης, νόμιμης αυτοάμυνας.»

Η δεύτερη είναι ότι πολλές από τις φεμινίστριες των αρχών του 20 αιώνα, του α’ κύματος, ξέχασαν τον φεμινιστικό πασιφισμό τους και μετατοπίστηκαν στην γραμμή «υπερασπίζομαι τα πάτρια». Αυτό συνέβη σίγουρα στις βρετανές σουφραζέτες, κάποιες από τις οποίες έφτασαν ως τον φασισμό. Οι σχετικές αναλύσεις αυτής της μετατόπισης από τον φεμινισμό στον πατριωτισμό ανοίγουν θέματα που ο αντιφασιστικός φεμινισμός των ημερών μας πρέπει να μελετήσει προσεκτικά

Σε κάθε περίπτωση το αφήγημα ενός de facto φεμινιστικού πασιφισμού δεν μας βοηθάει να απαντήσουμε το ερώτημα της αποστολής όπλων. Μια χρήσιμη διευκρίνηση εδώ είναι ότι οι κυβερνήσεις μας δεν μας ρώτησαν. Η διάκριση μεταξύ κυβερνήσεων (που αποφασίζουν) και πολιτών (που δεν ερωτώνται) μαζί με το ποιος κερδίζει από το εμπόριο όπλων πρέπει να τονίζονται κάθε φορά που η έμπρακτη αλληλεγγύη νοείται αποκλειστικά ως στρατιωτική βοήθεια. Αν λέμε «ναι στα όπλα», ας το κάνουμε με δημόσιο λόγο που ακυρώνει τις ψευδαισθήσεις και εξηγεί την ομηρία μας.

Ερώτημα 2: Είναι αλήθεια ότι «Ως γυναίκα δεν έχω χώρα. Ως γυναίκα δεν θέλω χώρα. Ως γυναίκα, χώρα μου είναι ο κόσμος»;

Η διάσημη ρήση της Virginia Woolf έρχεται από το 1938, λίγο πριν το ξέσπασμα του φονικότερου πολέμου στη σκιά του οποίου ζούμε και σήμερα.¹⁰ Εξήντα χρόνια αργότερα, το 1998, η Michelle McHugh Griffin αποδείκνυε ότι ίσχυε το αντίθετο – οι γυναίκες έχουν χώρες – διερωτώμενη γιατί. Στα στοιχεία που παρείχε θα πρόσθετα ότι ποτέ δεν είχαμε αυτόνομη φεμινιστική «anti-passivist» επανάσταση, και ότι οι γυναίκες, ακόμη και όταν είχαν κατά νου το κριτήριο της έμφυλης χειραφέτησης (όπως το είχαν πολλές από τις ηρωικές αντιφασίστριες του εικοστού αιώνα, από την ιβηρική χερσόνησο ως τα Βαλκάνια, ή αντι-ιμπεριαλίστριες φεμινίστριες σήμερα), το κριτήριο λειτουργούσε σε σύνδεση με άλλα προτάγματα –από την Αντιγόνη ως τις Κούρδισες. Στον ουκρανικό αγώνα σήμερα, ακούμε ότι οι ουκρανές φεμινίστριες διστάζουν να σταθούν κριτικά απέναντι στα έμφυλα θέματα της χώρας τους φοβούμενες ότι αυτό θα τους στερήσει αλληλεγγύη. Η Elisa Moros πρόσφατα έγραψε: «Φεμινιστικές παραινέσεις που επιβάλουν στις γυναίκες να επιλέξουν ανάμεσα στον φεμινισμό και τους άλλους αγώνες τους συχνά οδηγούν στην απομάκρυνση των γυναικών από τον φεμινισμό. Αυτό είναι ένα επαναλαμβανόμενο πρόβλημα του δυτικού φεμινισμού στο οποίο συχνά αναφέρονται οι αντι-ηγεμονικές φεμινίστριες».¹¹ Το γιατί συμβαίνει αυτό δεν εξετάζεται.

Αυτή ακριβώς η απουσία ενός αυτόνομου φεμινιστικού επαναστατικού υποκειμένου δείχνει το συγκλονιστικό βάθος της γυναικείας καταπίεσης που, μεταφερόμενο στο πεδίο του σύγχρονου φεμινισμού, εξηγεί την ρήξη εντός του φεμινιστικού κινήματος ως προς τη «σωστή» στάση στον τωρινό πόλεμο. Η γυναίκα ως μη αυτοπροσδιοριζόμενο επαναστατικό υποκείμενο έρχεται τώρα στο επίκεντρο, στοιχειώνοντας την όποια θέση. Για να ερμηνεύσουμε αυτή την αποτυχία, ξεκινάμε από την τελευταία φράση της Woolf, λέγοντας πως ως γυναίκα όχι μόνο ο κόσμος δεν είναι χώρα μου, αλλά στις αβυσσαλέες διαιρέσεις του σύγχρονου καπιταλισμού, που ελάχιστα φαίνεται να παρεκκλίνει από την ανάλυση του Λένιν στο έργο του Ο ιμπεριαλισμός (1916), η αντιφασιστική θέση της Woolf έχει καταστεί συνώνυμη του ταξικού κοσμοπολιτισμού. Οι γυναίκες λοιπόν έχουν χώρα γιατί η «φαντασιακή κοινότητα»¹² του έθνους έχει εδραιωθεί ως ακρογωνιαίος λίθος της σύγχρονης βιο/νεκροπολιτικής, και το να μην έχεις χώρα ισοδυναμεί με καταδίκη στον θάνατο που περιέγραψε ο Giorgio Agamben στα μέσα της δεκαετίας του ’90: στην απουσία προστασίας των στοιχείων του (κοινωνικού) βίου και στο πέρασμα στο βιολογικό πεδίο της «ζωής».¹³ Αυτό είναι που επιτρέπει τις επαναπροωθήσεις και γενικότερα την γενοκτονία προσφύγων και προσφυγισσών. Οι επίμονες κλήσεις των ουκρανών φεμινιστριών για «περισσότερα όπλα» γίνονται εξαιτίας του φόβου ενός τέτοιου μεγέθους έκπτωσης. Και με βάση αυτή την παραδοχή, θα έλεγα πως αν δεν υπάρξει όχι απλά αντι-πολεμικό, αλλά αντι-εθνικό, φεμινιστικό κίνημα για την πλήρη κατάργηση (abolition) των εθνών, του έθνους ως ιδέα και ως φαντασιακή κοινότητα, δεν δικαιούμαστε να αρνούμαστε σε καμία την εκάστοτε προάσπισή του. Πόσο μακριά είμαστε από μια τέτοια καταργητική πολιτική; Τρομερά πολύ: ολόκληρο το σύστημα και δόγμα ασφάλειας, και τα συντάγματα κάθε επικράτειας, αναγνωρίζουν το έθνος ως το θεμέλιο της ύπαρξής τους. Είναι η ίδια η νεωτερικότητα – στις φιλοσοφικές και πρακτικές της διαστάσεις – που ανέδειξε τον εχθρό που κατ’ ουσία αντιμετωπίζουμε σήμερα τόσο διχασμένες.

Ερώτημα 3: Στις υπαρκτές συνθήκες, όπου συνδυάζεται ο ιμπεριαλισμός με την φασιστική τάση, τι σημαίνει να στέκομαι ως αντι-ιμπεριαλίστρια και αντιφασίστρια φεμινίστρια αλληλέγγυα στις αδερφές μου στην Ουκρανία;

Ο αντιφασισμός και ο αντι-ιμπεριαλισμός έχουν άλλη ιστορική εμπειρία στην ανατολική Ευρώπη, άλλη στη Μέση Ανατολή, άλλη στη Λατινική Αμερική και στον Παγκόσμιο Νότο, και άλλη στις βόρειες και δυτικές χώρες. Ακριβώς εξαιτίας του διχασμού που θεμελιώνει τους αντιμαχόμενους ιμπεριαλισμούς η σύγκλιση των ιστορικών μας προοπτικών είναι αδύνατη. Είμαστε μέσα στην ιστορία μας, όχι απέξω. Μιλώντας για την Ουκρανία του 2022, θα βρείτε ελάχιστα φεμινιστικά κείμενα που να περιγράφουν πως η φιλο-ευρωπαϊκή εξέγερση Maidan πέρασε στην ακροδεξιά και τι συνέβη στις γυναίκες εκεί.¹⁴ Για το καθεστώς Πούτιν, δεν χρειάζεται να πω τίποτα: η αντι-φεμινιστική δράση του είναι πασίγνωστη. Γνωρίζουμε λιγότερα για την χώρα που καλεί σε αλληλεγγύη αυτή της στιγμή, και στην οποία προσφέρουν αλληλεγγύη χωρίς «αλλά» οι ρωσίδες φεμινίστριες (για προφανείς λόγους).

Κάποιες ουκρανές αριστερές φεμινίστριες κατηγορούν τις δυτικές (ο παγκόσμιος νότος δεν εμφανίζεται τόσο στην ιστορική τους εμπειρία, και αυτό μου κάνει εντύπωση) ότι δεν έχουν «κάτι πρακτικό» να προσφέρουν απέναντι στην κρισιμότητα των περιστάσεων. Ωστόσο ούτε εκείνες αλλά ούτε κι εμείς είχαμε «κάτι πρακτικό» να προσφέρουν/με στην κρισιμότητα άλλων πολέμων. Καμία φεμινίστρια δεν έχει «κάτι πρακτικό» να προσφέρει απέναντι στην θηριωδία της δυτικής συμμάχου Βρετανίας που στέλνει από τώρα τους πρόσφυγες που φτάνουν στις ακτές της στην Ρουάντα! Γιατί; Γιατί αυτό σημαίνει ισχύς σε όλη της την υλική φρίκη: αν προσφέραμε «κάτι πρακτικό», θα έπρεπε να είμαστε προετοιμασμένες για φυλάκιση και για εξόντωση. Ο φεμινισμός – με ελάχιστες εξαιρέσεις – είναι μια μικρή, συντριπτικά άοπλη δύναμη που προσπαθεί να κρατήσει εν ζωή τις γυναίκες στην μη-ειρήνη που περνιέται για ειρήνη στις δημοκρατίες ή δικτατορίες της ανισότητας, της εκμετάλλευσης, της καταστολής. Ο φεμινισμός εναντιώνεται στο υπό εξέλιξη απαρτχάιντ στις εκτρώσεις στην Πολωνία (όπου οι εκτρώσεις θα επιτρέπονται μόνο για βιασμένες ουκρανές). Αυτή είναι η φεμινιστική realpolitik, «μας θέλουμε όλες ζωντανές», δεν είναι άποψη.

Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι:

(α) να συνταχτούμε ενάντια στην κορυφή αυτής της πυραμιδικής συνθήκης: στα πυρηνικά όπλα, απαιτώντας την πλήρη καταστροφή τους, και φέρνοντας τον πόλεμο στην προ-πυρηνικών εποχή. Ο μάχιμος φεμινισμός της εποχής μας οφείλει να θέσει στο κέντρο αυτή την απαίτηση, που είναι λιγότερο ανεδαφική από την κατάργηση του κάθε φαντασιακού έθνους. Το «φεμινιστικό μανιφέστο του 99%» μπορεί να ξαναγραφτεί ως ένα μανιφέστο ενάντια στην πυρηνική απειλή που συντηρεί τους σύγχρονους ιμπεριαλισμούς ως υπερδυνάμεις.

(β) να στηρίξουμε την ελευθερία συνείδησης στον πατριωτισμό και την άρνησή του. Η αυτο-άμυνα σε κατάσταση πολέμου μπορεί να λάβει διαφορετικές ερμηνείες. Τα όσα υπέφερε η τρανς κοινότητα επιχειρώντας να διασχίσει τα σύνορα και οι εκκλήσεις των Ηνωμένων Εθνών για επιείκεια προς όσους cis άνδρες αρνήθηκαν την υποχρεωτική στράτευση ας γίνουν το έναυσμα ενός επαυξημένου «ποτέ ξανά». Καμία ανοχή στην υποχρέωση να θυσιαστείς για την πατρίδα σου αν δεν το θέλεις – εξάλλου η πατρίδα σου έχει καταπληκτικούς μηχανισμούς για να σε πείσει. Η εθνικότητα και η υπηκοότητα να μην είναι σκλαβιά. Η «τρελή ιδέα» μιας συμμαχίας ανάμεσα στο τρανς κίνημα και σε cis άντρες που δεν κοινωνικοποιούνται μέσα από τον θυσιαστικό πατριωτισμό θα ήταν ίσως πρωτοφανής, αλλά θα έθετε μια νέα ατζέντα για την κοινωνική λειτουργία και τις προσδοκίες γύρω από το φύλο. Όταν μας λένε «ακούστε τους ανθρώπους στην Ουκρανία», λέμε ναι, αλλά να ακούμε και αυτούς τους ανθρώπους.

(γ) να διασφαλίσουμε σεβασμό στην ιστορική μας διαφορετικότητα εντός του δι-εθνικού και (προ-εικονιστικά) αντι-εθνικού φεμινισμού. Αυτό προϋποθέτει αφενός γνώση της ιστορικής μας πορείας και αφετέρου στάθμιση των συνθηκών όπου εντάσσεται η αλληλεγγύη. Ήδη από τον πόλεμο στη Συρία υπήρξε η κριτική του «αντι-ιμπεριαλισμού των ηλιθίων». To 2018, η Leila Al Shami έγραφε για τον προβληματικό αντι-ιμπεριαλισμό της αριστεράς που εκφραζόταν σε σχέση με χώρες και όχι με τους ανθρώπους που υπέφεραν: τον αντι-ιμπεριαλισμό που στήριζε τον Ασσάντ λόγω του αντι-αμερικανισμού του. Το άρθρο αυτό κυκλοφόρησε ευρέως – αλλά, κατά τη γνώμη μου, εντός μιας προβληματικής ιδεολογίας – μετά τις 24 Φεβρουαρίου. Το συνιστώ γιατί αυτό στο οποίο μας βοηθάει είναι να συνειδητοποιήσουμε την τρομακτική περιπλοκότητα των σύγχρονων ιμπεριαλιστικών αλλά και εθνικο-απελευθερωτικών συγκρούσεων. Ο μάχιμος φεμινισμός της αριστεράς δεν πρέπει να παραμείνει δέσμιος του «αντι-ιμπεριαλισμού των ηλιθίων», της ταύτισης του ιμπεριαλισμού μόνο με την δύση. Πού καταλήγει όμως, το 2018, η Leila Al Shami; Μετά από όλες τις βόμβες, μετά από τα αντι-πολεμικά κινήματα, μετά από τις προσκλήσεις ξένων δυνάμεων να ανακατευτούν στη Συρία, μετά τον θυμό της για όσους θέτουν «αφηγήματα» πάνω από «την πραγματικότητα των βιωμάτων/lived realities» στο έδαφος; «A negotiated settlement is the only way to end this war – and still seems as distant as ever».¹⁵ Δεν θα ακούσουμε συχνά αυτή την αλήθεια: ότι ο πόλεμος τελειώνει μόνο με την διαπραγμάτευση. Ούτε ότι δεν τελειώνει τελειωτικά, αλλά παρενθετικά, σε μία παγκόσμια κοινωνία με καταπιεζόμενες και καταπιεστές. Αυτή η κοινωνία της μη-ειρήνης ας είναι η πρωταρχική γνώση στην έναρξη κάθε κίνησης αλληλεγγύης – αλληλεγγύη που εκφράζεται πάντα σε συνθήκες «μη δικής μας επιλογής», όπως τέθηκε από τον Μαρξ. Δεν θα βρούμε κανέναν τέλειο και ιδανικό αγώνα να στηρίξουμε, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι καταθέτουμε την δυνατότητα κρίσης και στάθμισης των παραγόντων που διαμορφώνουν την κάθε μη-ειρήνη που αργά ή γρήγορα οδηγεί στον πόλεμο.

31 Μάη 2022

1 https://www.cadtm.org/Why-should-Ukraine-s-debt-be-cancelled

2 https://www.ukrinform.net/rubric-economy/3465038-no-need-for-debt-writeoff-restructuring-ukraines-finance-minister.html

3 https://en.wikipedia.org/wiki/Feminist_Anti-War_Resistance. Μετάφραση σε 30 γλώσσες, αρχικά στο Jacobin, https://jacobinmag.com/2022/02/russian-feminist-antiwar-resistance-ukraine-putin

4 https://spectrejournal.com/feminist-resistance-against-war/

5 https://lefteast.org/comments-on-the-feminist-manifesto-against-war/ Η συγγραφέας του άρθρου είχε δημοσιεύσει το βιβλίο Yugoslavia Dismembered το 1995. Μέλος της 4^ης Διεθνούς, 1938, τροτσκιστές.

6 https://spectrejournal.com/fighting-for-ukrainian-self-determination/

7 https://www.theguardian.com/world/2014/sep/10/azov-far-right-fighters-ukraine-neo-nazis

8 Ewa Mejewska, Feminist Antifascism: Counterpublics of the Common, July 2021, Verso

9 Dilar Dirik https://www.opendemocracy.net/en/5050/feminist-pacifism-or-passive-ism/ « Feminism has played an important role in anti-war movements and achieved political victories in peace-building. The feminist critique of militarism as a patriarchal instrument renders understandable the rejection of women’s participation in state-armies as being ‘empowering’. But liberal feminists’ blanket rejection of women’s violence, no matter the objective, fails to qualitatively distinguish between statist, colonialist, imperialist, interventionist militarism and necessary, legitimate self-defence». 

10 As a woman I want no country. As a woman, my country is the whole world’, Three Guineas (1938), p.125

11 «Feminist injunctions that force women to choose between feminism and their other struggles often result in driving women away from feminism. This is a recurring problem of Western feminism that counter-hegemonic feminists have repeatedly pointed out». Στο «Ukrainian Feminists under Western Eyes”, 17 May 2022, https://internationalviewpoint.org/spip.php?article7658 & 9 May 2022, https://newpol.org/ukrainian-feminists-under-western-eyes/

12 Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origins and Spread of Nationalism, 1983

13 Giorgio Agamben, Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life, 1995

14 https://krytyka.com/en/articles/ukrainian-feminism-crossroad-national-postcolonial-and-postsoviet-theorizing-maidan/print By Maria Mayerchyk, Olga Plakhotnik. Based on panel presentation at “The Europe of Women” International Conference, Radboud University Nijmegen, the Netherlands, 27th of November 2015.

15 https://libcom.org/article/anti-imperialism-idiots-leila-al-shami