Αλεξάνδρα Μακρή
Το μεταπολιτευτικό φεμινιστικό κίνημα: Μια αποτίμηση

Έχοντας επίμονα στραμμένο το βλέμμα στην έμφυλη διάσταση κάθε αυθεντικής διεκδίκησης κοινωνικής χειραφέτησης, το Κέντρο Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού | mέta διοργάνωσε στις 30 Μαΐου 2022 στο Σεράφειο του Δήμου Αθηναίων την ημερίδα “Φεμινισμός: Κύματα και ερωτήματα” , με τη συμμετοχή ένδεκα ομιλητριών από διαφορετικούς ακτιβιστικούς, ακαδημαϊκούς και επαγγελματικούς χώρους. Εγκαινιάζουμε την ανάρτηση στην ιστοσελίδα του mέta εισηγήσεων από την ημερίδα αυτή, με την αποτίμηση του μεταπολιτευτικού ελληνικού φεμινιστικού κινήματος από την Αλεξάνδρα Μακρή, γυναικολόγο και πρόεδρου του Δ.Σ. της φεμινιστικής συλλογικότητας “Το Μωβ”

Να ευχαριστήσω το mέta για την οργάνωση αυτής της ημερίδας και για την πρόσκληση σε μένα και τις άλλες συντρόφισσες του φεμινιστικού κινήματος και να επισημάνω με ικανοποίηση ότι οι αγωνιστές του ΜΕΡΑ25 ήταν δίπλα μας στο κίνημα σε όλες τις προκλήσεις που αντιμετώπισε. Θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω το μεταπολιτευτικό φεμινιστικό κίνημα από την αρχή του και να το συνδέσω με τους τωρινούς αγώνες.

Με την αυγή της Δημοκρατίας στη χώρα μας μια πρωτόγνωρη κινηματική και πολιτική δραστηριότητα ανατέλλει. Το πρωτοπόρο φοιτητικό αντιδικτατορικό κίνημα διευρύνεται. Νέα και παλιά κόμματα συστήνονται και αναδιοργανώνονται. Ιδέες και κινήματα καταπιεσμένα για πολλά χρόνια μορφοποιούνται.

Γρήγορα προβάλει και το φεμινιστικό κίνημα, αποτέλεσμα των αναγκών της ελληνικής κοινωνίας που οι υπόγειες αλλαγές τη είχαν καταπιεστεί επί έτη, αλλά και της εισροής νέων ιδεών που φέρνουν γυναίκες σπουδαγμένες στην Εσπερία, οι οποίες είχαν μετάσχει στα εκεί κινήματα και δεχθεί τις ιδεολογικές τους επιρροές, επιρροές του καταλυτικού Μάη του ’68 που άλλαξε την πολιτική ατζέντα και συγκλόνισε την Ευρώπη. Μέρος αυτής της παλίρροιας μεταφέρεται και στην Ελλάδα. Αρχίζει να μορφοποιείται το γυναικείο κίνημα. Συστήνεται η Επιτροπή Εργαζόμενων Γυναικών και η Πανελλαδική Ένωση Γυναικών. Τα κόμματα μπαίνουν στην δράση με πρώτο το ΚΚΕ εσ., που ευαισθητοποιημένο σε λιγότερο παραδοσιακές ιδέες, ιδρύει την Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών, όχι αυστηρά κομματική, ενώ στο κόμμα λειτουργούν και γυναικείες επιτροπές που τονίζουν ότι η γυναικεία καταπίεση και εκμετάλλευση είναι θέμα φύλου και όχι τάξης.

Οι γυναίκες αποτελούν μια ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία: η κυριαρχούμενη θέση τους είναι διαχρονική, διαταξική και παρούσα και στην σοσιαλιστική κοινωνία κάθε τύπου. Το 1976 ιδρύεται η μαζικότατη ΕΓΕ (λόγω της ραγδαίας ανόδου του ΠΑΣΟΚ) και η προσκείμενη στο ΚΚΕ ΟΓΕ, η μόνη που διατηρείται ως σήμερα, διαδίδοντας κυρίως τις θέσεις του κόμματος, παρεμβαίνοντας περιστασιακά σε γυναικεία ζητήματα με σταθερή στάση μη συνεργασίας και καταγγελίας προς το φεμινιστικό κίνημα σαν διχαστικό του εργατικού.

Όμως από το 1975 έχουμε ήδη την εμφάνιση του αυτόνομου από κόμματα και οργανώσεις φεμινιστικού κινήματος. Η Κίνηση για την Απελευθέρωση των Γυναικών θέτει την αυτοοργάνωση σαν αναγκαία απελευθερωτική προϋπόθεση. Επικεντρώνεται κυρίως σε μη παραδοσιακά θέματα, όπως είναι η οικογένεια, η μητρότητα, οι συνθήκες εργασίας, η γυναικεία εκπροσώπηση. Προβάλλει την αυτοδιάθεση του γυναικείου σώματος, μελέτη της ανατομίας και των λειτουργιών του, αντίσταση στη μετατροπή του σώματος σε καταναλωτικό προϊόν, δικαίωμα στην τεκνοποίηση ή μη, αντισύλληψη αλλά και νομιμοποίηση της έκτρωσης, δικαίωμα στην σεξουαλική απόλαυση, απενοχοποιημένη και αποδεσμευμένη από την ανδρική ικανοποίηση, προστασία της γυναικείας υγείας.

Επίσης στην επαφή και την στήριξη του κινήματος των ομοφυλοφίλων, το ΑΚΟΕ και το περιοδικό ΑΜΦΙ, αλλά και την διατήρηση της διακριτότητας του γυναικείου κινήματος, πράγμα που σήμερα διακυβεύεται.

Ζητήματα που μπήκαν τότε και είναι και σήμερα ζωντανά στο κινηματικό και ιδεολογικό πεδίο.

Την δεκαετία του ’80 έχουμε έκρηξη ομάδων του αυτόνομου κινήματος σε κάθε σχολή, πόλη και επαρχία. Περιοδικά εκδίδονται (Κατίνα, Σκούπα, Σφίγγα, Λάβρυς) αναλύσεις, μεταφράσεις, ημερίδες και διαδηλώσεις. “Δεν είμαι του πατρός μου, δεν είμαι του ανδρός μου”, “Δεν χρειάζομαι το άλλο μου μισό, είμαι ολόκληρη”, “Γυναίκες και γάτες αγώνας κοινός” – το τελευταίο ισχύει και για το σήμερα που οι νόμοι προστασίας των ζώων είναι πιο αυστηροί από τους νόμους προστασίας της ζωής των γυναικών.

Η τότε κατάσταση θυμίζει την σημερινή περίοδο, με την δημιουργία πάμπολλων γυναικείων ομάδων και σε μεγάλο βαθμό διαδικτυακών, με όλα τα θετικά και αρνητικά του διαδικτύου, αλλά κανένα φεμινιστικό έντυπο (με εξαίρεση την Μιγάδα του αυτόνομου χώρου).

Ίσως θα έπρεπε να δούμε την πιθανότητα έκδοσης ενός φεμινιστικού εντύπου δημοκρατικού και πλουραλιστικού, που θα λειτουργούσε συσπειρωτικά και ενωτικά και θα διέδιδε πλατύτερα στην κοινωνία το γυναικείο λόγο.

Ξαναγυρνώντας στο μακρινό 1980, θα αναφερθώ στην σύσταση της Επιτροπής Οικογενειακού Δικαίου και στην κορύφωση του αγώνα για την αποποινικοποίηση των εκτρώσεων, που αποτελούσαν κύριο τρόπο ελέγχου των γεννήσεων με δραματικές κάποτε συνέπειες για την υγεία και την ζωή. Χρονιές τομής το 1983 και το 1986. Νικηφόρα κατάληξη αγώνων όπου όλα τα δημοκρατικά κόμματα, αλλά και γυναίκες της δεξιάς παράταξης σε συντονισμό με το κίνημα στον δρόμο επέβαλαν νόμους που άλλαξαν δραματικά την ζωή των γυναικών και γενικότερα της κοινωνίας. Επιβάλλεται η ισότητα στον γάμο και η κοινή γονική μέριμνα, ο πολιτικός γάμος, η διατήρηση του επωνύμου των γυναικών, καταργείται η προίκα, αποποινικοποιείται η μοιχεία, παύει ο άνδρας να είναι αρχηγός της οικογένειας. Οι δε εκτρώσεις γίνονται πλέον ασφαλείς, όχι πια σε ιατρεία και ταράτσες, και σύντομα ο αριθμός τους καταρρέει. Όμως, όσο και αν φαίνεται αδιανόητο, σήμερα αντιμετωπίζουμε παρόμοια προβλήματα. Οι εκτρώσεις απειλούνται να ποινικοποιηθούν ξανά στη Γη της Επαγγελίας, στο δημοκρατικό πολιτειακό πρότυπο των ΗΠΑ και σε τμήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεωρούνται στυγερά εγκλήματα. Και στην χώρα μας θρησκευτικοί και εθνικιστικοί κύκλοι προπαγανδίζουν, όχι πάντα υπόγεια, την “προστασία της αγέννητης ζωής” και την “δημογραφική απειλή της εξαφάνισης του Έθνους”. Πάλι επανέρχεται το φεμινιστικό καθήκον της προάσπισης της αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος, ανθρώπινο δικαίωμα που ανήκει στην κάθε μία μας.

Η πιθανότητα να βρεθούμε σύντομα μπροστά σε νομική αλλαγή είναι μικρή στη χώρα μας, αλλά έχει προλειανθεί το έδαφος σε συνειδησιακό επίπεδο, προβάλλοντας διαρκώς την υπέρτατη ευτυχία και αποστολή της απόκτησης και ανατροφής παιδιών.

Δεύτερη πρόκληση αποτέλεσε η αναθεώρηση του Οικογενειακού Δικαίου με τον νόμο 4800/21. Μπορεί αυτός ο αγώνας να μην είχε αίσιο τέλος, αλλά υπήρξαν επιμέρους επιτυχίες. Συνένωσε όλες τις γυναικείες ομάδες, δημιούργησε συσπειρώσεις οργανώσεων, εν πολλοίς αδρανοποιημένων, που άρχισαν να δραστηριοποιούνται πάλι ενεργά. Ακόμη κινητοποίησε όλη την εξωκοινοβουλευτική αριστερά, (πλην Λακεδαιμονίων) και έπεισε τα κόμματα της αντιπολίτευσης να καταψηφίσουν επί της αρχής το νομοσχέδιο, το οποίο ήταν αποτέλεσμα πιέσεων προς την Ν.Δ. από ομάδες ανδρών με εκδικητικές και μισογυνικές τάσεις. Αυτοί αποτελούν τμήμα της παγκόσμιας δράσης της Alt-Right με στόχο να ανατρέψουν τις κατακτήσεις των γυναικών. Η Πατριαρχία αντεπιτίθεται. Ο αγώνας αυτός έφερε στο κίνημα πολλές νέες γυναίκες, κυρίως μητέρες που έχουν υποστεί χρόνια κακοποίηση και συνεχή καταδίωξη από πρώην, αλλά και νυν συντρόφους και που προς αυτές δημιουργήθηκαν ενεργά δίκτυα αλληλεγγύης ηθικής, νομικής και οικονομικής υποστήριξης.

Το 1990 παρουσιάστηκε μια κινηματική ύφεση, σαν να μην υπήρχε καθολικό επίδικο. Εμβληματικές προσωπικότητες του τότε φεμινισμού καταλαμβάνουν καίριες θέσεις στα συνδικάτα, κόμματα και πανεπιστήμια. Η γυναικεία ισότητα γίνεται αποδεκτή και ευρύτερα σεβαστή. Παράγεται άφθονο υλικό ερευνών, αναλύσεων, εκδόσεις βιβλίων, διεισδύσεις διαφορετικών ιδεολογικών προσεγγίσεων. Δημιουργούνται πανεπιστημιακά τμήματα και έδρες γυναικείων σπουδών. Σήμερα λέγονται σπουδές φύλου – αλλά αυτό είναι άλλη κουβέντα.

Το κίνημα μπαίνει στο Πανεπιστήμιο, διδάσκεται, σπουδάζεται, δίνει εξετάσεις και παίρνει πτυχίο και θέσεις ΔΕΠ. Σίγουρα όλη αυτή η διαδικασία αναβάθμισε την γυναικεία ορατότητα, την κοινωνική αποδοχή στην ικανότητα των γυναικών για επιστήμη, διοίκηση και επιχειρηματικότητα. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε αντιστροφή αυτού του ρεύματος. Νέες και λιγότερο νέες φεμινίστριες ξαναβγαίνουν στους δρόμους, τα αμφιθέατρα ανοίγουν στο κοινό, το κίνημα δυναμωμένο με θεωρία και μελέτη απλώνεται σε πολλαπλά επίπεδα. Δήμοι, σχολές και σωματεία αποκτούν επιτροπές προστασίας των γυναικών από την σεξουαλική παρενόχληση, αλλά και την εργοδοτική αυθαιρεσία λόγω φύλου. Όμως και στα ’90 το αυτόνομο γυναικείο κίνημα εξακολουθεί να δρα με αιχμές την αντιμετώπιση του trafficking που απειλεί το κύμα των Ανατολικοευρωπαίων εργαζόμενων γυναικών με παρεμβάσεις στο δρόμο, στα σημεία διακίνησης γυναικών, αλλά και μέσα στην Βουλή (άνοιγμα πανό) για αποτροπή νόμων που “επέτρεπαν” την εμπορία γυναικών.

Ζητήματα που επανέρχονται σήμερα ακροθιγώς, έστω με το προσφυγικό κύμα των Ουκρανών γυναικών, όπως και με τα παιδιά που προκύπτουν από την διαδικασία της όλο και εξαπλωνόμενης (και στην Ελλάδα) παρένθετης μητρότητας, όπου εκτός από την σεξουαλική εκμετάλλευση έχουμε το φαινόμενο της γυναίκας – δοχείου σπερματοδόχου παραγωγής παιδιού προς εμπορία. Κάποιες πολύ φτωχές γυναίκες του Τρίτου και του Τέταρτου Κόσμου πουλούν την μήτρα τους, τα ωάριά τους και την ψυχή τους, με μόνο σκοπό την επιβίωση, όπως οι Ινδοί και άλλοι της γης οι κολασμένοι πωλούν τα όργανά τους.

Επιγραμματικά μόνον θα αναφέρω την συμμετοχή Ελληνίδων φεμινιστριών σε καμπάνιες πολιτικής και οικονομικής στήριξης των Αφγανών γυναικών, που συνεχίζεται ως σήμερα. Την επαφή και το άνοιγμα σε διεθνή κινήματα αυτοχθόνων γυναικών της Λατινικής Αμερικής, με το μέτωπο των Φιλιππινέζων γυναικών, με την συνεργασία που υπάρχει και σήμερα με τις οργανώσεις μεταναστριών γυναικών, την αλληλεγγύη και βοήθεια φυλακισμένων ή και κλεισμένων γυναικών σε άτυπες φυλακές (Αμυγδαλέζα, Ελαιώνα). Την συμμετοχή μέρους του κινήματος στην Παγκόσμια Πορεία Γυναικών.

Πριν λίγα χρόνια το “Μωβ” και άλλες ελληνικές οργανώσεις μαζί με ευρωπαίες συντρόφισσες πήραμε μέρος στον τριήμερο εορτασμό της 8ης Μάρτη στην πολύπαθη Ροτζάβα, εκατέρωθεν των τουρκο-συριακών συνόρων.

Το 2006 είχαμε την νομική κατοχύρωση του ζητήματος της ενδοοικογενειακής βίας με την ψήφιση του νόμου που ποινικοποιεί τον βιασμό εντός γάμου και ανοίγει τον αγώνα κατά της παγκόσμιας βίας κατά των γυναικών, που παγκόσμιοι οργανισμοί μελετούν και καταγγέλλουν από δεκαετίες (ΠΟΥ, OHΕ, Διεθνής Αμνηστία).

Σε αυτόν τον αγώνα πρωτοστατεί σήμερα το εγχώριο γυναικείο και όχι μόνον κίνημα, για την πλήρη μεταστροφή της κοινωνικής αποδοχής και την αντιπροσωπευτική τιμωρία με την νομική καθιέρωση του όρου γυναικοκτονία, ενός εγκλήματος που απειλεί την υγεία και την ζωή του 50% του πληθυσμού.

Με αυτά συνδέεται και το κίνημα #MeΤoo, μέρος και αυτό της αποτροπής της βίας κατά των γυναικών, που υπήρχε ήδη σε διαδικτυακή μορφή σε γυναικεία blogs καταγραφής περιστατικών έμφυλης βίας, μέχρι να δημοσιοποιηθεί ευρύτατα και να αγκαλιαστεί ακόμα και από κυβερνητικά όργανα. Παρακολουθούμε με ένταση τις πολλαπλές δίκες που ξεκίνησαν ενάντια σε τοξικούς άνδρες για βία κατά των γυναικών και νεαρών ανδρών με πολλαπλή συμπαράσταση και αλληλεγγύη στους επιζώντες.

Το 2008 μαζικά παρουσιάζεται η βοήθεια προς την Κωνσταντίνα Κούνεβα, θύμα άγριου εγκλήματος κατά γυναίκας, εργάτριας, συνδικαλίστριας και μετανάστριας που συνδέει την γυναικεία καταπίεση με την εργασιακή εκμετάλλευση των γυναικών.

Από το 2017 παρουσιάζεται η παγκόσμια προσπάθεια της Απεργίας της 8η Μάρτη που τονίζει την ιδιαίτερη εκμετάλλευση της εργαζόμενης γυναίκας στο πλαίσια της αναγέννησης ενός παγκόσμιου αντικαπιταλιστικού φεμινιστικού κινήματος που θα ενώνει την πάλη ενάντια στον σεξισμό, τον ρατσισμό και την νεοφιλελεύθερη πατριαρχία, στόχο δύσκολο και μακρόπνοο.

Κάποτε στο μακρινό ’80 μιλούσαμε για τα στερεότυπα των ρόλων που επιβάλλονται και υποβάλλονται στις γυναίκες σαν εκπλήρωση του θηλυκού τους ρόλου της μητέρας, τροφού και συντρόφου του άνδρα προστάτη και προμηθευτή της οικογένειας. Σήμερα προβάλλουμε περήφανα τον ρόλο των γυναικών στην κοινωνική αναπαραγωγή.

Η πανδημία ανέδειξε όχι μόνο την αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, αλλά και την τεράστια συμμετοχή των γυναικών στην προστασία της υγιεινής και της υγείας, στην τροφή, την εκπαίδευση, στην φροντίδα των ηλικιωμένων και ευάλωτων ατόμων, τόσο στην οικογένεια, όσο και στην κοινότητα. Το σύνθημα “Οι γυναίκες στηρίζουν την κοινωνία” το περιγράφει επιγραμματικά.

Η πατριαρχική αντίληψη ότι η φροντίδα είναι γυναικεία ευθύνη, ότι η δουλειά στο σπίτι δεν είναι πραγματική δουλειά, δεν έχει οικονομική αξία, αποτελεί την μεγαλύτερη ληστεία όλων των εποχών.

Κάποτε συζητάγαμε για τον μισθό της νοικοκυράς. Σήμερα ζητάμε την οικονομική καταγραφή της απλήρωτης γυναικείας εργασίας στην οικογένεια και στην κοινωνία και την συμμετοχή της Πολιτείας στην προστασία και φροντίδα των παιδιών, ηλικιωμένων και ευάλωτων, βοήθεια για φροντίδα ατόμων στο σπίτι και συμμετοχή των ανδρών στην λεγόμενη γυναικεία ευθύνη της οικιακής εργασίας.

Έκανα αυτήν την (εν πολλοίς λόγω χώρου και χρόνου μηχανιστική) αντιπαράθεση-σύνθεση των στόχων του φεμινιστικού κινήματος, τότε και τώρα σε αυτά τα πενήντα χρόνια, θέλοντας να καταδείξω την συνέχεια και την ενότητα του αγώνα του. Νομίζω ότι η αντίληψη των κυμάτων είναι αντιδιαλεκτική και ανιστόρητη σαν την θεωρία των σταδίων προς τον σοσιαλισμό. Το φεμινιστικό κίνημα, ως ζωντανός οργανισμός επηρεάζεται και επηρεάζει, διαμορφώνεται και διαμορφώνει, επιβάλλει αλλαγές σε νόμους, συμπεριφορές και αντιλήψεις. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, της ιατρικής, της βιολογίας της αναπαραγωγής, αλλά και οι πόλεμοι που προκαλούν τεράστια μεταναστευτικά ρεύματα, που ανακατατάσσουν τις εδραιωμένες κοινωνίες, τα κινήματα ειρήνης και αφοπλισμού που αναβιώνουν, η δυνάμωση των ακροδεξιών ρευμάτων (ο φασισμός βλάπτει σοβαρά τα γυναικεία δικαιώματα), η κλιματική αλλαγή και η ενεργειακή κρίση, όλα αυτά αποτελούν προκλήσεις για το φεμινιστικό κίνημα, που με τις ευαίσθητες κεραίες του ενώνεται και συμπληρώνει και αναβαθμίζει τα αντίστοιχα κινήματα. Παρακολουθεί το ιστορικό γίγνεσθαι, τα γυρίσματα της ιστορίας σε μια διαρκή εξέλιξη και εμπλουτισμό της θεωρίας και της δράσης του. Το ιστορικό στοίχημα είναι να παραμείνει ένα κίνημα εξεγερτικό και απελευθερωτικό, να αντισταθεί στην ικανότητα του νεοφιλελευθερισμού να το στραγγαλίσει και να το καταστήσει εργαλείο καταναλωτισμού και μετατροπής και του γυναικείου σώματος σε ενσωματώσιμο προϊόν.

Να παραμείνει μια ισχυρότατη συνιστώσα και μηχανή αναγέννησης μεγάλων κοινωνικών κινημάτων προς την χειραφέτηση όλων γυναικών, ανδρών και άλλων.

Τα σχήματα που αναφέρονται στην Αριστερά πρέπει να ενισχύσουν, να υποστηρίξουν και να δώσουν χώρο στους κόλπους τους στις φεμινίστριες και στο φεμινιστικό κίνημα που θα πλουτίσει και θα δυναμώσει την δράση τους.