Όψεις της σύγχρονης συνθήκης

Σταύρος Μούτσιος

Η λεγόμενη Mετανεωτερικότητα είναι στην ουσία η εποχή που πραγματώνει τον οικονομικό φιλελευθερισμό, ο οποίος εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στη Δυτική Ευρώπη το 19ο αιώνα, ανεστάλη στα μέσα του 20ου αιώνα, αναγεννήθηκε τη δεκαετία του 1970, και από τη δεκαετία του 1990 έχει παγκοσμιοποιηθεί ως νεο-φιλελευθερισμός. Σκοπός του ήταν και είναι η επέκταση της καπιταλιστικής επικράτειας ανά τον κόσμο, και η διείσδυση της λογικής της αγοράς σχεδόν σε κάθε θεσμό και κάθε κοινωνική δραστηριότητα.

Η παγκοσμιοποίηση στη μορφή αυτή προωθήθηκε από πολυεθνικές επιχειρήσεις, διακρατικούς οργανισμούς ή οντότητες, και έθνη-κράτη, που μαζί συνιστούν μια καινοφανή υπερ-επικρατειακή δομή εξουσίας. Οι μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις, κυρίως χρηματοπιστωτικές, φαρμακευτικές, και εταιρείες ψηφιακής τεχνολογίας, ελέγχουν σε συντριπτικό βαθμό την παγκόσμια οικονομία, και αρκετές από αυτές κατέχουν πλέον περισσότερο πλούτο από το ΑΕΠ πολλών χωρών. Μεταξύ του υπερεθνικού κεφαλαίου και των εθνών-κρατών δρουν διακρατικοί οργανισμοί και γραφειοκρατίες, που συγκροτούνται με ασύμμετρες σχέσεις εξουσίας μεταξύ των κρατών-μελών τους, και, με τα δάνεια ή τα «κριτήρια αξιολόγησης» που επιβάλλουν, καθιστούν τα έθνη-κράτη αντικείμενα απόσπασης πλούτου και ροών κεφαλαίου. Τα κράτη που συμμορφώνονται νομιμοποιούν τους οργανισμούς αυτούς ως «ουδέτερους» παρόχους τεχνοκρατικών υπηρεσιών, και άρα ως «ορθολογικούς» και «αμερόληπτους» φορείς, νομιμοποιώντας έτσι ιδεολογικά τις συνιστώμενες πολιτικές στο εσωτερικό τους ως αναγκαίες για την ανάκτηση ή συνέχιση της εθνικής αναπτυξιακής πορείας.

Σε ένα πιο θεμελιώδες επίπεδο, είναι ακριβώς οι, ακόμα και σήμερα, ελάχιστα αμφισβητούμενες ιδεολογίες της «ανάπτυξης»,  της «μεγέθυνσης», ή του «εκσυγχρονισμού», και ως «μήτρα» τους η ιδέα της «προόδου», που νομιμοποιούν την καπιταλιστική κυριαρχία εντός και μεταξύ των κοινωνιών. Η αντίληψη της «προόδου» που επικράτησε αρχικά στις Δυτικές κοινωνίες και στη συνέχεια ανά το κόσμο συνίσταται στην αέναη αύξηση των παραγωγικών δυναμέων, των τεχνο-επιστημονικών επιτευγμάτων, και της κατανάλωσης, και απαξιώνει συλλήβδην τις δημιουργίες του παρελθόντος άλλα και κάθε άλλο πρόταγμα για το μέλλον. Σήμερα, η «πρόοδος» συνίσταται κυρίως στον πολλαπλασιασμό ορθολογιστικών και βιοπολιτικών ελέγχων, την παραγωγή και κατανάλωση νέων γκάτζετς, την αλγοριθμοποίηση της ανθρώπινης κρίσης και συμπεριφοράς, και της μετατροπής της ανθρώπινης ζωής σε ψηφιακά δεδομένα.

Η παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού έχει οδηγήσει στην εμφάνιση μιας υπερ-εθνικής αστικής τάξης, που συσσωρεύει πρωτοφανή πλούτο, ανταγωνιστικών και εξουσιομανών μεσαίων τάξεων, και όλο και πιο ανασφαλών και κατακερματισμένων εργαζόμενων τάξεων. Ταυτόχρονα, η λεγόμενη «ελεύθερη αγορά» δημιουργεί νομαδικές υπάρξεις, στον φυσικό και ψηφιακό χώρο, και χειραγωγήσιμες προσωπικότητες, προσανατολισμένες διαρκώς στην κατανάλωση νέων εμπορευμάτων, κυρίως μέσω χρέους, το οποίο είναι πλέον η βάση του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού. Έτσι, έχει διαμορφωθεί ένα κοινωνικό τοπίο που χαρακτηρίζεται από την αποχαλίνωση των καταναλωτικών επιθυμιών, ενστίκτων, και εγωισμών, την κατάρρευση των κοινωνικών δεσμών, αλλά και της ιδιότητας του πολίτη ως κρίνοντος και δρώντος υποκειμένου.

Πράγματι, η ιδιότητα του πολίτη αποσαθρώνεται από την καταναλωτική κουλτούρα, την απαξίωση των θεσμών της «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας», τον εκγραφειοκρατισμό της πολιτικής, και την περιθωριοποίηση της αλήθειας και της κριτικής. Ο σχεδόν πλήρης έλεγχος των μεγάλων ΜΜΕ από κρατικο-επιχειρηματικά συμφέροντα, και η αδιάκοπη ροή οπτικο-ακουστικού θεάματος και εικονικής πραγματικότητας, καθιστούν τη διαπίστωση της αλήθειας αλλά και την ίδια την εξαγωγή νοήματος εξαιρετικά δυσχερείς.

Η εμφάνιση του Διαδικτύου έσπασε, βέβαια, το μονοπώλιο των μονο-κατευθυντήριων μέσων ενημέρωσης, έδωσε φωνή σε ακτιβιστές και ανεξάρτητους δημοσιογράφους, επέτρεψε την οριζόντια επικοινωνία και τις απευθείας συναλλαγές μεταξύ των πολιτών, και την παράκαμψη θεσμών που παραδοσιακά έλεγχαν τη γνώση (π.χ. τα συστήματα εκπαίδευσης και υγείας). Ωστόσο, το Διαδίκτυο διαμορφώθηκε εν τέλει κυρίως σύμφωνα με τις προτεραιότητες του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, ως μια τεράστια απο-εδαφικοποιημένη αγορά και μια γιγαντιαία «αυτοκρατορία της επιτήρησης», όπου πολυεθνικές εταιρείες συγκεντρώνουν, και ανταλλάσουν με φορείς του κράτους, προσωπικά δεδομένα, αποκομίζουν τέραστια κέρδη από την εκμετάλλευσή τους, και χειραγωγούν κατά το δοκούν τις επιλογές των χρηστών. Η 11^η Σεπτεμβρίου και, τώρα, η πανδημία είναι τα δυο αποφασιστικά συμβάντα – αφορμές για τη δραματική επέκταση των τεχνολογιών επιτήρησης από μέρους επιχειρηματικών και υπερ-κρατικών μηχανισμών.

Εντός των ίδιων μηχανισμών διαμορφώνεται τις τελευταίες δεκαετίες η εκπαιδευτική πολιτική, βασικός σκοπός της οποίας είναι η υποταγή των εκπαιδευτικών θεσμών στην οικονομία, δια της ιδιωτικοποίησης, όπου αυτό είναι κατορθωτό, της υιοθέτησης ιδιωτικο-οικονομικών κριτηρίων στη λειτουργία τους, και κυρίως δια της μεταχείρισης των φοιτώντων ως «ανθρώπινο κεφάλαιο». Η σύγχρονη υπερ-εθνική εκπαιδευτική πολιτική καταστρέφει την όποια παράδοση παιδείας δημιούργησε η Ευρώπη, με την έννοια της γενικής μόρφωσης και της διαμόρφωσης σκεπτόμενων και ενεργών πολιτών. Καταστρέφει, επίσης, την παράδοση της ακαδημαϊκής αυτονομίας και της ελεύθερης έρευνας, υποτάσσοντας τη γνώση σε επιχειρηματικές επιδιώξεις, και μετατρέποντας τα ίδια τα πανεπιστήμια σε επιχειρήσεις. Σε μια εποχή  που τα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα έπρεπε να είναι χώροι ελεύθερης σκέψης και λόγου περισσότερο από ποτέ, ώστε οι νέοι να σπουδάσουν τις πολιτισμικές συνθήκες που έχουν καταστήσει το μέλλον τους στον πλανήτη αβέβαιο, η υπερ-εθνική εκπαιδευτική πολιτική τους υποβιβάζει σε «ανθρώπινους πόρους» προς εκγύμναση απλώς σε δεξιότητες, και προς στρατολόγηση στο πρεκαριάτο.

Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις, θεωρώ πως η μελέτη και υπέρβαση της σύγχρονης συνθήκης θα πρέπει να περιλαμβάνει την ανάλυση και κατανόηση:

• της λειτουργίας της υπερ-επικρατειακής δομής εξουσίας που γέννησε η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση, χωρίς να λαμβάνεται η κυριαρχία της ως παγιωμένη και αμετάβλητη, (πρβλ. π.χ. την αντίδραση της Ισλανδίας στην οικονομική κρίση του 2009 με αυτήν της Ελλάδας).

• του καπιταλισμού όχι μόνο ως οικονομικού συστήματος, σήμερα πλανητικής εμβέλειας, με οχήματα τις χρηματοπιστωτικές αγορές και τις ψηφιακές τεχνολογίες, αλλά ακριβώς ως μιας πολιτισμικής συνθήκης, με ευρύτερες και βαθύτερες κοινωνικοποιητικές λειτουργίες.

• των κεντρικών ιδεών που διαποτίζουν και νομιμοποιούν τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, και συνιστούν τον μονο-αξιακό ουσιαστικά προσανατολισμό των κοινωνιών προς τη διατήρηση ή αύξηση της παραγωγικότητας και της κατανάλωσης, της υπερ-συγκέντρωσης πλούτου, και της εκτυλισσόμενης οικολογικής καταστροφής, διαλύουν την ιστορική συνείδηση, και παραλύουν τη σκέψη περί οποιουδήποτε άλλου προσανατολισμού τους.

• της εκπαίδευσης, και του κοινωνικοποιητικού της ρόλου, της υποβάθμισης, σήμερα, και της σπουδαιότητας της αληθινής παιδείας για όλους, και της ακαδημαϊκής αυτονομίας ως προϋπόθεσης της ελεύθερης σκέψης και της έρευνας.

• της πραγματικής πολιτικής, ως πεδίου ανοικτού διαλόγου βασισμένου στην αλήθεια, συλλογικής δράσης, και πλήρους εκδημοκρατισμού, και της σημασίας της για τη συγκρότηση και αναμόρφωση των κοινωνιών, απέναντι στην καπιταλιστική, αλλά και σε κάθε άλλης μορφής, βαρβαρότητα.