«Kάτω από σέλας αγλαόν αθανασίας»: 120 χρόνια από τη γέννηση του Ανδρέα Εμπειρίκου

Στην αναζήτηση μιας ευτοπικής εναλλακτικής στο ζοφερό μετακαπιταλιστικό παρόν, ο ποιητής, πεζογράφος, ψυχαναλυτής και φωτογράφος Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975) προορίζεται να αποτελεί διαρκή πηγή έμπνευσης και αναντικατάστατο σημείο αναφοράς.

Τοποθετημένος στην αιχμή της καλλιτεχνικής όσο και της επιστημονικής πρωτοπορίας του 20ού αιώνα, ως εισηγητής του υπερρεαλισμού και της ψυχανάλυσης στην χώρα μας, οικουμενικός όσο και βαθιά ελληνικός, πολύπλευρος και γενναιόδωρος, ερωτικός και ουτοπικά πολιτικός, ταγμένος στο ριζοσπαστικό χειραφετησιακό όραμα που τον συνάρπασε από την πρώτη νεότητά του, ο Εμπειρίκος έζησε στις παρυφές της αθηναϊκής λογοτεχνικής συμβατικότητας και εξακολουθεί εν πολλοίς και σήμερα να αναμένει την ανακάλυψή του, εν μέσω συγκαταβατικής σιωπής, συκοφάντησής του με το ιδεολόγημα του “αντιδραστικού μοντερνισμού”, συνολικότερης υποχώρησης του πνεύματος του πειραματισμού και ανάδυσης ενός επιθετικού νεοπουριτανισμού.

Για αυτόν τον τελευταίο “ποιητή-ιεροφάντη” της νεοελληνικής γραμματείας μένουν ακόμη να ειπωθούν πολλά: η επικαιρότητα του έργου του υπογραμμίζεται πολλαπλά από την μεταιχμιακή κρισιακή πραγματικότητα των ημερών μας.

Ως έναν πρώτο, ελάχιστο φόρο τιμής στον Ανδρέα Εμπειρίκο, με αφορμή τη συμπλήρωση σήμερα 120 χρόνων από τη γέννησή του, το Κέντρο Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού (mέta) παρουσιάζει δύο συνεντεύξεις που έδωσαν τον Νοέμβριο 2015 στον Κώστα Ράπτη, ερευνητικό συνεργάτη και υπεύθυνο τύπου του mέta, στο πλαίσιο ενός εισέτι ημιτελούς project επικεντρωμένου στις ρωσικές καταβολές του ποιητή και το ταξίδι του στην ΕΣΣΔ το 1962, οι αείμνηστοι Νάνος Βαλαωρίτης και Άλκη Ζέη. Κάμερα-μοντάζ: Νίκος Βεντούρας.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος γεννήθηκε στην Μπραϊλα της Ρουμανίας, στις 2 Σεπτεμβρίου 1901, πρωτότοκος γιος του εφοπλιστή Λεωνίδα Εμπειρίκου από την Άνδρο και της Στεφανίας Κυδωνιέως από τη Σεβαστούπολη της Κριμαίας. Μεγάλωσε στην Σύρο και την Αθήνα και παρακολούθησε μαθήματα οικονομικών, φιλολογίας και φιλοσοφίας στη Λωζάνη και στο Λονδίνο.

Το 1926 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι όπου ήρθε σε επαφή με το κίνημα των υπερρεαλιστών και παράλληλα πραγματοποίησε προσωπική και διδακτική ψυχανάλυση με τον Ρενέ Λαφόργκ. Στην Αθήνα από το 1931, πήρε την απόφαση να αποδεσμευτεί από τις πατρικές επιχειρήσεις και να εργασθεί ως ψυχαναλυτής (και μάλιστα ως ο πρώτος Έλληνας διδάσκων αναλυτής), συνεχίζοντας την κλινική πρακτική μέχρι το 1951, οπότε υποχρεώθηκε να σταματήσει κατόπιν αστυνομικών πιέσεων.

Εισήγαγε τον υπερρεαλισμό στην Ελλάδα με μια τριπλή χειρονομία: την έκδοση της Υψικαμίνου (1935), πρώτης του ποιητικής συλλογής, την ονομαστή διάλεξή του περί υπερρεαλισμού (που ανευρέθη και εκδόθηκε μόλις το 2009) και την διοργάνωση στην οικία του έκθεσης υπερρεαλιστικής τέχνης.

Υπήρξε δραστήριος και ως φωτογράφος, πραγματοποιώντας το 1955 ατομική έκθεση, στην αίθουσα “Ιλισσός”.

Θαυμαστής του Λέοντος Τολστόι από την εφηβεία του, συγκινήθηκε βαθιά από τη Ρωσική Επανάσταση, προσχώρησε στον μαρξισμό, ακολούθησε τους υπερρεαλιστές στην συμπόρευση με τον Τρότσκι, αλλά οδηγήθηκε σε μία περισσότερο ελευθεριακή θεώρηση και διέκοψε, μετά και την τραυματική εμπειρία της ομηρίας του κατά τα Δεκεμβριανά, κάθε σχέση με την Αριστερά, για να την επαναπροσεγγίσει από τα τέλη της δεκαετίας του ’50, με οδηγό αυτή τη φορά την αγγλοσαξωνική New Left και τα πολιτισμικά κινήματα της εποχής.

Υπήρξε οραματιστής και κήρυκας μιας ολόπλευρης χειραφέτησης του ανθρώπου, όπως την αποτύπωσε στο ερωτογράφημα-ποταμό “Ο Μέγας Ανατολικός” και πιο πυκνά στην ποιητική συλλογή “Οκτάνα”.

Πέθανε στις 3 Αυγούστου 1975 με το μεγαλύτερο μέρος του λογοτεχνικού του έργου αδημοσίευτο.

Έργα:

Ποιήματα και πεζά

Υψικάμινος (“Κασταλία” 1935, “Γαλαξίας” 1962, “Πλειάς” 1974, “Άγρα” 1980)

Ενδοχώρα (1934-1937) (“Το Τετράδιο” 1945, “Γαλαξίας” 1962, “Πλειάς” 1974, “Άγρα” 1980)

Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία (1936-1946) (“Δίφρος” 1960, “Πλειάς” 1974, “Άγρα” 1980)

Οκτάνα (“Ίκαρος” 1980· γράφεται μεταξύ 1958-1965)[69]

Αι γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες (“Άγρα” 1984· συγκροτείται μεταξύ 1965-1971)

Ο Μέγας Ανατολικός (Αποσπάσματα του 52ου κεφαλαίου: Περ. ΠΑΛΙ 1966, πλήρης έκδοση σε οκτώ τόμους: “Άγρα” 1990-1992 και Ανθολόγιον: “Άγρα” 2011· η συγγραφή και επεξεργασία του έργου διήρκεσε από το 1945 μέχρι σχεδόν το τέλος της ζωής του Εμπειρίκου)

Τα χαϊμαλιά του έρωτα και των αρμάτων: Αργώ ή Πλους αεροστάτου (Τμηματικά: Περ. ΠΑΛΙ 1964, πλήρως: “Ύψιλον” 1980), Ζεμφύρα ή Το μυστικόν της Πασιφάης (“Άγρα” 1998), Βεατρίκη ή Ο έρωτας του Buffalo Bill (“Άγρα” 2012 στη συγκεντρωτική έκδοση όλης της τριλογίας, η οποία γράφεται μεταξύ 1944-1945)

Μεταφράσεις

Υπερ[ρ]εαλισμός Α΄ (“Γκοβόστης” 1938 και 1992). Μετάφραση των κειμένων του Μπρετόν από τον Α. Ε.

Τρεις διαλέξεις εισαγωγής εις την ψυχανάλυσιν υπό της Α. Β. Υ. Πριγκιπίσσης Μαρίας του Γεωργίου (“Εκδόσεις Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Ομάδος” 1950)

Pablo Picasso: Τα τρία κοριτσάκια (“Άγρα” 1979)

Δημόσια κείμενα, άρθρα και ομιλίες

Περί Σουρρεαλισμού (1935) (“Άγρα” 2009)

Δια τον σουρρεαλισμόν εις την τέχνην και την ζωήν (Συνέντευξη στον Κ. Μπαστιά, “Καθημερινή” 30.03.1936)

Από τας εκθέσεις: Ορέστης Κανέλλης (“Καθημερινή” 10.11.1936)

Λίγα λόγια για τη Μαρία Βοναπάρτη (Εισαγωγή στο βιβλιο της Η λανθάνουσα νεκροφιλία στο έργο του Έδγαρ Πόε, “Κορυδαλός” 1944)

Νικόλαος Εγγονόπουλος ή το θαύμα του Ελμπασάν και του Βοσπόρου (“Τετράδιο, τευχ. 3, Δεκ. 1945 και μαζί με την Διάλεξη για τον Νίκο Εγγονόπουλο (1963), “Άγρα” 1999)

Χαιρετισμός στον Απόστολον Μελαχρινόν (Συμμετοχή σε συλλογικό τόμο, “Κύκλος” 1948)

Μία περίπτωσις ιδεοψυχαναγκαστικής νευρώσεως με πρόωρες εκσπερματώσεις (“Revue Fran. de Psychanalyse”, Νο. 3, Ιουλ.-Σεπ. 1950 και “Άγρα” 2001 μαζί με άλλα ανέκδοτα ψυχαναλυτικά κείμενα)

Ορέστης Κανέλλης (“Ζυγός”, τευχ. 48, Νοε. 1959)

Ομιλούν οι ειδικοί: Η Ψυχανάλυσις στη ζωή μας (Συνομιλία με τους Δ. Κουρέτα και Δ. Μυράτ. Μετάδοση: 08.03.1961 και περίληψη στον τόμο Ηθογραφικά ταξίδια στην Ελλάδα. Θέατρο. Ομιλούν οι ειδικοί, ΕΙΡ 1961)

Ομιλούν οι ειδικοί: Τι είναι ο Υπερρεαλισμός (Συνομιλία με τους Ν. Γκάτσο και Α. Καραντώνη. Μετάδοση: 20.09.1961 και περίληψη στον τόμο Ηθογραφικά ταξίδια στην Ελλάδα. Θέατρο. Ομιλούν οι ειδικοί, ΕΙΡ 1961 και το πλήρες κείμενο: “Γράμματα και Τέχνες”, φύλλο 6, Ιουν. 1982)

Θρίαμβος της αισθησιακής ζωγραφικής (ΖΥΓΟΣ, τευχ. 72-75, Νοε. 1961-Φεβ. 1962, στον τόμο: Γιάννης Τσαρούχης, Μάτην ωνείδισαν την ψυχήν μου, “Καστανιώτης” 1992 και στο βιβλίο-cd “Ο Γιάννης Τσαρούχης διαβάζει Καβάφη στο σπίτι του Ανδρέα Εμπειρίκου”, “Άγρα” 2004)

Μαρία Βοναπάρτη (“Εποχές”, τευχ. 6, Οκτ. 1963 και πρόλογος στο βιβλίο της Ταύτιση κόρης και πεθαμένης μητέρας, “Άγρα” 1984)

Δισκοθήκη ποιητών. Μια ενδιαφέρουσα πρες κόνφερανς (Άρθρο του Κ. Τσοπολίδη με γνώμη του Εμπειρίκου, “Αυγή” 05.11.1964)

Μάχομαι δια την απελευθέρωσιν του έρωτα (Αθήνα, Μάρτης 1967) (Συνέντευξη στην Α. Σκαρπαλέζου, “Ηριδανός”, τευχ. 4, Φλε.-Μαρ. 1976)

Ο Μεγάλος έλληνας ποιητής. Πώς τον βλέπουν Έλληνες και ξένοι συγγραφείς-ποιηταί (Γνώμη για τον Σεφέρη, “Τα Νέα” 28.02.1970)

Διάλεξη στο Κολλέγιο Αθηνών για την Μοντέρνα ποίηση (1971) (“Νέα Εστία”, τευχ. 1744, Απρ. 2002)

Για τον Ορέστη Κανέλλη (Δίφυλλο πνευματικού κέντρου “Ώρα” 1972)

Για την Νίκη Καραγάτση (Δίφυλλο πνευματικού κέντρου “Ώρα” 1973 και στον τόμο 57 Κείμενα για την Νίκη Καραγάτση, “Άγρα” 2002)

Ποιητικό εργαστήρι: Συζήτηση με διδάσκοντες και φοιτητές (Μαγνητοσκοπημένη εκδήλωση που φυλάγεται στο Σπουδαστήριο Νεοελληνικής Φιλολογίας, Θεσσαλονίκη 22.05.1973)

Κατάλοιπα

Ες Ες Ες Ερ Ρωσσία (Ανέκδοτο ποίημα, έκδοση για τα 20 χρόνια από το θάνατο του ποιητή· “Άγρα” 1995)

Ταξίδι στη Ρωσσία: Ημερολόγιο και φωτογραφίες (Δεκέμβριος 1962) (“Άγρα” 2001)

Φωτοφράκτης: Οι φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρίκου (“Άγρα” 2001)

Ένα ποίημα, ένα γράμμα, μία δήλωση (έκδοση εκτός εμπορίου, “Άγρα” 2001)

Η Άνδρος του Ανδρέα Εμπειρίκου (“Άγρα” 2004)

Γράμματα στον πατέρα, τον αδελφό του Μαράκη και την μητέρα (“Άγρα” 2009)

Το θέαμα του Μπογιατιού ως κινούμενου τοπίου (1933) (Από την ανέκδοτη συλλογή Προϊστορία ή Καταγωγή, έκδοση εκτός εμπορίου, “Άγρα” 2009)

Ο Σέργιος και Βάκχος του Μ. Καραγάτση (1960) (“Άγρα” και “Εστία” 2013)

1934· Προϊστορία ή Καταγωγή (“Άγρα” 2014· τα πρό της Υψικαμίνου ποιήματα)

Οι Κύκλοι του Ζωδιακού (“Άγρα” 2018· ανέκδοτα κείμενα από τη συλλογή “Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία”)

Δισκογραφία

Ο Εμπειρίκος διαβάζει Εμπειρίκο (“Διόνυσος” 1964)

Ο Εμπειρίκος διαβάζει Εμπειρίκο ΙΙ (“Διόνυσος” 1979)

Ο Γιάννης Τσαρούχης διαβάζει Καβάφη στο σπίτι του Ανδρέα Εμπειρίκου (“Άγρα” 2004)