O ήχος που γεννήθηκε από μια έκρηξη της Ιστορίας

efsyn | Μάκης Σολωμός

Ο Ξενάκης, του οποίου γιορτάζουμε φέτος τα 100 χρόνια (αν και γεννήθηκε ίσως το 1921 κι όχι το 1922), είναι ο ριζικά πρωτότυπος δημιουργός που πραγματοποίησε μια εκπληκτική καλλιτεχνική επανάσταση. Εισήγαγε τις μαθηματικές πιθανότητες για να συνθέσει μουσική μαζών, μετέφερε στη μουσική κι άλλα επιστημονικά εργαλεία (όπως τη μαθηματική θεωρία παιχνιδιών, τα κυψελοειδή αυτόματα κτλ.), προχωρώντας προς αυτό που ονόμασε «συμμείξεις τέχνης και επιστήμης». Ταυτόχρονα, έγινε πρωτοπόρος στη νέα σύλληψη της μουσικής ως σύνθεσης του ήχου και όχι ως σύνθεση με ήχους (όπως είναι παραδοσιακά η μουσική), εισήγαγε νέες ηχητικές μορφολογίες (όπως τις «δενδρώσεις»), επεξεργάστηκε τη χωροποίηση του ήχου και άλλα πολλά. Καινοτόμησε επίσης και στις μουσικές τεχνολογίες όντας ένας από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν ηλεκτρονικό υπολογιστή στη μουσική, έχοντας εφεύρει την κοκκοειδή σύνθεση του ήχου, τη στοχαστική σύνθεση του ήχου, το UPIC (όπου σχεδιάζουμε τον ήχο) κτλ. Τέλος υπήρξε και ο γνωστός πολυκλαδικός καλλιτέχνης των πολυτόπων.

Πολύ πιθανόν η καλλιτεχνική αυτή επανάσταση να είναι η μεταφορά μιας άλλης επανάστασης, πολιτικής: της «νικηφόρας επανάστασης που χάθηκε». Ως γνωστό, ο Ξενάκης συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση. Πρώτα με τους φοιτητές: «Ημουν στην οργάνωση του Πολυτεχνείου μαζί με τον Κώστα Φιλίνη, τον Γρηγόρη Φαράκο. Και αναμείχθηκα σε όλους τους αγώνες, έγινα μέλος της Πανσπουδαστικής Επιτροπής, γραμματέας της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου το 1943-44»(1), μας λέει. Στις μεγάλες διαδηλώσεις κατά της καταναγκαστικής εργασίας «ήμουνα πάντα μπροστά μπροστά»(2), γράφει, όπως το επιβεβαιώνει μια φωτογραφία που έχουμε από τη μεγάλη διαδήλωση της 25ης Μαρτίου 1942. Στα Δεκεμβριανά, παίρνει τα όπλα και γίνεται ομαδάρχης του περίφημου Λόχου σπουδαστών του ΕΛΑΣ που θα μετονομαστεί λόχος Λόρδος Μπάυρον. Θα τραυματιστεί σοβαρά την 1η Ιανουαρίου 1945: «Παραλίγο να μείνω […] Ηρθε μια διαταγή. Δεν συμφωνούσα καθόλου, αλλά επειδή υπήρχε κομματική πειθαρχία, υπάκουσα. Ηταν η τελευταία φορά που υπάκουσα σε μια διαταγή. Μου ζήτησαν να πάω να καταλάβω ένα τετράγωνο. Ημουν σίγουρος ότι δεν άξιζε τον κόπο, ότι ήταν μια τελείως ανόητη, απελπιστική υπόθεση, γιατί γνωρίζαμε ήδη, δεδομένης της θέσης του εχθρού και της γενικότερης κατάστασης του μετώπου στην Αθήνα, ότι το παιχνίδι είχε τελειώσει. […] Είχα βάλει όλους τους άντρες μου όπου χρειαζόταν. Ηρθαν οι Αγγλοι με τανκς, άρχισαν να πυροβολούν και εκεί τραυματίστηκα. Δίπλα μου ήταν ένας νεαρός άνδρας και μια νεαρή γυναίκα, αυτουνού το κεφάλι του είχε χαθεί, η νεαρή γυναίκα ήταν νεκρή. Εγώ, δεν ένιωθα τίποτα εκτός από ένα τεράστιο αντικείμενο φυτεμένο στο πρόσωπο: ένα θραύσμα από όλμο στο μάτι και το μάγουλο»(3). Οταν βγει από το νοσοκομείο, θα καταφέρει να τελειώσει τις σπουδές του -σπουδές πολιτικού μηχανικού– και θα συνεχίσει την πολιτική δράση. Από τον φάκελο της αστυνομίας, που δημοσίευσε η «Εφημερίδα των Συντακτών» τον προηγούμενο Μάιο, μαθαίνουμε την ημερομηνία όπου τον καλούν για στράτευση, Ιούλη του 1947. Εκεί μαθαίνει τι τον περιμένει, δηλαδή η Μακρόνησος, και το σκάει. Τελικά θα καταφέρει να αποδράσει από την Ελλάδα και να φτάσει στη Γαλλία τον Νοέμβρη του 1947. Στην Ελλάδα, θα καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο για «πολιτική τρομοκρατία», ποινή η οποία θα μετατραπεί αργότερα σε «δεκαετή κάθειρξη επί λιποταξία» και θα του αφαιρεθεί η ελληνική υπηκοότητα (η οποία θα του επιστραφεί μόνο με τη πτώση της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, το 1974).

Φτάνοντας στη Γαλλία, ο Ξενάκης δεν θα ξεχάσει την Ελλάδα και τους αγώνες που έδωσε, παρότι θα έχει πολύ σκληρά λόγια για τη πολιτική του ΚΚΕ («Θα μπορούσαμε, θα έπρεπε να τους είχαμε σπρώξει [τους Βρετανούς] αμέσως στη θάλασσα. […] Υπήρχε αναμονή, έλλειψη απόφασης, έλλειψη στρατηγικής […] και τελικά μετά τη θλιβερή ιστορία του Δεκεμβρίου 1944 […] όλο το κίνημα έχασε, στρατιωτικά και πολιτικά»(4). Στα πρώτα του μουσικά έργα στη Γαλλία, θα προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει τη μουσική για να εκφραστεί, όπως κάνουμε π.χ. όταν μελοποιούμε ποίηση. Σ’ αυτά τα έργα, η μουσική του είναι ήδη καινοτόμα, αλλά περιορισμένα: προσπαθεί κατά κάποιο τρόπο να γίνει ο Μπάρτοκ της Ελλάδας, δηλαδή να χρησιμοποιήσει ταυτόχρονα στοιχεία της παράδοσης και στοιχεία μοντερνισμού. Στο τελευταίο πρώιμο του έργο, που έγραψε έναν άλλο Δεκέμβρη, τον Δεκέμβρη του 1953, το «Σταμάτης Κατωτάκης, Καθιστό» -έργο που παίχτηκε για πρώτη φορά στο συμπόσιο Xenakis 22, στο Πολυτεχνείο, τον προηγούμενο Μάιο– χρησιμοποιεί τρίφωνες ηπειρώτικες πολυφωνίες (ελάχιστα γνωστές εκείνη την εποχή) για να μελοποιήσει ένα δικό του κείμενο το οποίο αναφέρεται στον φοιτητή Σταμάτη Κατωτάκη που κυνήγησαν οι Γερμανοί μέσα στο Πολυτεχνείο, πριν τον εκτελέσουν στο Χαϊδάρι.

Τον ίδιο Δεκέμβρη του 1953 -μάλλον μόλις τελειώνει το «Σταμάτης Κατωτάκης» σαν να απελευθερώνεται με αυτό το έργο από το χρέος που έχει απέναντι στους παλιούς τους συντρόφους – ο Ξενάκης ξεκινά το πρώτο του αναγνωρισμένο έργο, τις περίφημες «Μεταστάσεις». Είναι το έργο όπου πλάθει τον ηχητικό κόσμο που θα τον χαρακτηρίσει, έναν κόσμο εντελώς καινούργιο. Το έρεισμά του, μας λέει ο ίδιος, είναι οι τεράστιες διαδηλώσεις της Κατοχής: «Ποτέ δεν θα ξεχάσω τον σταθερό, ρυθμικό θόρυβο εκατό χιλιάδων ανθρώπων να μετασχηματίζεται σε ένα είδος φανταστικής αταξίας… Δεν θα μπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι μια μέρα όλα αυτά θα έβγαιναν ξανά στην επιφάνεια και θα γίνονταν μουσική: οι “Μεταστάσεις”»(5). Εδώ λοιπόν δεν χρησιμοποιεί τη μουσική για να εκφραστεί: είναι η ίδια η μουσική που γίνεται έκφραση. Πλάθοντας τις «ηχητικές μάζες» που θα χαρακτηρίσουν πλέον το μουσικό του έργο, μεταφέρει στη μουσική την ανθρώπινη εμπειρία που έζησε στην Κατοχή και στα Δεκεμβριανά.

Κι έτσι λοιπόν πραγματοποιείται η μεταφορά από τον χώρο της πολιτικής στον χώρο της μουσικής, χώρο στον οποίο θα μπορούσε να πει κανείς ότι, με τον Ξενάκη, έχουμε μια «νικηφόρα επανάσταση»!

Εκδήλωση: Ιάννης Ξενάκης: ο ήχος που γεννήθηκε από μια έκρηξη της Ιστορίας. Μουσικές διασταυρώσεις επί σκηνής Ωδείο Αθηνών, Κυριακή 18 Δεκέμβρη, ώρα 20.00 Μουσική και συζήτηση με τους Παύλο Αντωνιάδη, Ορέστη Καραμανλή, Μάκη Σολωμό, Γεωργία Σπυροπούλου, MC Yinka. Συντονισμός Κώστας Ράπτης.

Διοργάνωση: Το mέta | Κέντρο Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού

• Μάκης Σολωμός, καθηγητής Μουσικολογίας στο Πανεπιστήμιο Paris 8 (Γαλλία), ειδικός του Ξενάκη. Στα Ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ιάννης Ξενάκης, το σύμπαν ενός ιδιότυπου δημιουργού», από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια κι έχει εκδώσει κείμενα του Ξενάκη («Κείμενα περί μουσικής και αρχιτεκτονικής», μετάφραση Τίνα Πλυτά, Αθήνα, Ψυχογιός).

1. Ιάννης Ξενάκης, «Αυτοβιογραφικό», στο Ιάννης Ξενάκης, «Κείμενα περί μουσικής και αρχιτεκτονικής», κριτική έκδοση Μάκης Σολωμός, μετάφραση Τίνα Πλυτά, Αθήνα, Ψυχογιός.
2. Ιάννης Ξενάκης στο Henry-Louis de La Grange, «Entretiens avec Xenakis», ανέκδοτο, 1972
3. Ιάννης Ξενάκης στο Henry-Louis de La Grange, όπ. παρ., σελ. 47 και 51
4. Ιάννης Ξενάκης στο Henry-Louis de La Grange, όπ. παρ., σελ. 46
5. Ιάννης Ξενάκης στο Μπάλιντ Αντρας Βάργκα, «Συνομιλίες με τον Ιάννη Ξενάκη», μετάφραση Αλέκα Συμεωνίδου, Αθήνα, Ποταμός, 2004, σελ. 72.