Νέα
Οραματιζόμενοι ένα μετακαπιταλισμό για τον οποίο αξίζει να αγωνιστούμε: διάλογος εν εξελίξει μεταξύ των Michael Albert και Γιάνη Βαρουφάκη
Ο Michael Albert και ο Γιάνης Βαρουφάκης, μέλη του Συμβουλευτικού Σώματος του mέta, συμμετέχουν σε έναν διάλογο σε συνέχειες με θέμα το πώς θα έμοιαζε ένας μετακαπιταλισμός για τον οποίο αξίζει να αγωνιστεί κανείς. Αυτή είναι η πρώτη τους ανταλλαγή απόψεων: θα ακολουθήσουν προσεχώς κι άλλες.
Η πρώτη σημείωση του Michael Albert
1. Ένα Συμμετοχικό Μετακαπιταλιστικό Όραμα
Michael Albert, 30 Οκτωβρίου 2021
Για μένα, οι θεσμοί που ορίζουν τον καπιταλισμό είναι η ατομική ιδιοκτησία των παραγωγικών περιουσιακών στοιχείων, ο αυταρχικός έλεγχος των χώρων εργασίας, η παραγωγή με σκοπό το κέρδος, ο εταιρικός καταμερισμός της εργασίας, όπου υπάλληλοι με πλεονέκτημα ισχύος κυριαρχούν επί ανίσχυρων υπαλλήλων, η ανταμοιβή της ιδιοκτησίας, της ισχύος, και/ή της παραγωγής, καθώς και η κατανομή με βάση την αγορά ή/και τον κεντρικό σχεδιασμό.
Στα μάτια μου, αυτοί οι καπιταλιστικοί θεσμοί παράγουν μια αισχρή ανισότητα, μια άθλια αντικοινωνικότητα και αναξιοπρέπεια που συντρίβει τις ψυχές των ανθρώπων. Οι θεσμοί αυτοί επιβάλλουν την αποβλάκωση, την εκμηδένιση της ενσυναίσθησης, τη στρέβλωση της δημοκρατίας και οικονομικές συνθήκες μιας λεηλασίας του πλανήτη.
Κατά τη γνώμη μου, όλα αυτά θέτουν ένα πρωταρχικό ερώτημα. Ποια νέα μετακαπιταλιστικά οικονομικά χαρακτηριστικά είναι απαραίτητα για να διασφαλίσουμε ότι οι μελλοντικοί μας εαυτοί θα καθορίζουν ελεύθερα τις λεπτομέρειες της ζωής τους, με αξιοπρέπεια, ισότητα και κοινωνική αλληλεγγύη;
Ιδού τα καθοριστικά χαρακτηριστικά που προτείνει η συμμετοχική οικονομία:
• Μια νέα αντίληψη για τους φυσικούς και κατασκευασμένους χώρους εργασίας, τα εργαλεία και τους πόρους που χρησιμοποιούμε για την παραγωγή των αγαθών και των υπηρεσιών της κοινωνίας. Την ονομάζουμε «παραγωγικά κοινά» και προτείνουμε αυτή να αντικαταστήσει την ατομική ιδιοκτησία των παραγωγικών περιουσιακών στοιχείων.
• Συμβούλια χώρων εργασίας και γειτονιάς των εργαζομένων και των καταναλωτών (και κλαδικές και περιφερειακές ομοσπονδίες συμβουλίων) που θα χρησιμοποιούμε για να δώσουμε σε όλους/όλες τον λόγο σχετικά με τις οικονομικές αποφάσεις ανάλογα με το βαθμό που αυτές οι αποφάσεις θα τους/τις επηρεάσουν. Αυτό το ονομάζουμε «συμβουλιακή αυτοδιαχείριση» και το προτείνουμε για να αντικαταστήσει τον αυταρχικό έλεγχο της παραγωγής και της κατανάλωσης.
• Εργασίες που συνίστανται σε καθήκοντα που όλα μαζί παρέχουν σε κάθε εργαζόμενο ένα διαχειρίσιμο μείγμα ευθυνών, οι οποίες, με την καθημερινή διεκπεραίωσή τους, διαμορφώνουν ένα «αποτέλεσμα μέσης ενδυνάμωσης» (average empowerment effects). Ονομάζουμε αυτό το μείγμα «ισορροπημένα πλέγματα εργασίας» (balanced job complexes) και το προτείνουμε για να αντικαταστήσει έναν εταιρικό καταμερισμό εργασίας, που εξυψώνει μια τάξη ενδυναμωμένων στελεχών εις βάρος μιας αποδυναμωμένης εργατικής τάξης.
• Δίκαιη αμοιβή ανάλογα με το πόσο δούλεψες, πόσο σκληρά, και πόσο επαχθώς, κατά την κοινωνικά αποτιμώμενη εργασία. Την ονομάζουμε αυτή «δίκαιη αμοιβή» και την προτείνουμε για να αντικαταστήσει την ανταμοιβή της περιουσίας, ισχύος ή/και παραγόμενου προϊόντος.
• Αποκεντρωμένη συνεταιριστική αυτοδιαχειριζόμενη διαπραγμάτευση της παραγωγής και κατανάλωσης υπό το πρίσμα του προσωπικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού κόστους και οφέλους. Αυτό το ονομάζουμε «συμμετοχικό σχεδιασμό» και το προτείνουμε για να αντικαταστήσει τις αγορές ή/και τον κεντρικό σχεδιασμό.
Οι υποστηρικτές αυτών των θέσεων, συμπεριλαμβανομένου εμού, ισχυρίζονται ότι αυτοί οι πέντε θεσμικοί στόχοι, τους οποίους φυσικά αναμένουμε να τους δούμε να βελτιώνονται από τη μελλοντική εμπειρία και να επαυξάνονται με διαφορετικές πολιτικές και χαρακτηριστικά που θα προκύψουν από τη μελλοντική πρακτική, μπορούν όλοι μαζί να δημιουργήσουν μια αταξική, αυτοδιαχειριζόμενη, βιώσιμη, ακόμη και μια «αισθητική», μετακαπιταλιστική οικονομία που θα εξυπηρετεί την πλήρωση και την ανάπτυξη όλων των ανθρώπων.
Μερικοί υποστηρικτές το αποκαλούν όλο αυτό «συμμετοχική οικονομία». Κάποιοι το αποκαλούν «συμμετοχικό σοσιαλισμό». Αλλά όλοι οι υποστηρικτές , συμπεριλαμβανομένου εμού, ισχυρίζονται ότι αυτοί οι πέντε προτεινόμενοι καθοριστικοί θεσμοί μπορούν, όλοι μαζί, να χρησιμεύσουν ως μια ευέλικτη οραματική σκαλωσιά, που μπορούμε να βελτιώνουμε και να χτίζουμε διαρκώς, για να μπορέσουμε να διασχίσουμε το δρόμο για να κατακτήσουμε ένα μετακαπιταλιστικό οικονομικό όραμα. Επιπλέον, ισχυριζόμαστε ότι ένα τέτοιο συμμετοχικό όραμα μπορεί να εμπνεύσει την ελπίδα και να συντηρήσει τη στράτευση. Μπορεί όλο αυτό να προσφέρει τον προσανατολισμό που θα μας βοηθήσει να φυτέψουμε τους σπόρους του μέλλοντος στο παρόν, να αποσπάσουμε άμεσες νίκες με μη ρεφορμιστικούς τρόπους και να διασχίσουμε μια διαδρομή των αλλαγών που θα μας οδηγήσουν εκεί που επιθυμούμε να φτάσουμε.
Η απάντηση του Γιάνη Βαρουφάκη
2. Θέλουμε πραγματικά οι διαπραγματεύσεις να αντικαταστήσουν τις αγορές και τις ιεραρχίες;
Γιάνης Βαρουφάκης, 4 Δεκεμβρίου 2021
Στην καρδιά ενός άκαρδου (και ξεχωριστά παράλογου) καπιταλιστικού κόσμου βρίσκεται η περίεργη ιδέα ότι η συντριπτική πλειοψηφία που εργάζεται στις επιχειρήσεις δεν τις κατέχει ιδιοκτησιακά, ενώ η μικροσκοπική μειοψηφία που τις κατέχει μπορεί, όχι μόνο να μη δουλεύει σε αυτές, αλλά πολύ απλά να μην ξέρει καν πού βρίσκονται. Αυτή η χονδροειδής ασυμμετρία είναι η πηγή της υπέρογκης ισχύος στα χέρια των λίγων που καταστρέφει τις ζωές των πολλών, καθώς και αυτή του πλανήτη. Και δεν είναι μόνο θέμα αδικίας. Είναι περισσότερο θέμα γενικευμένης αλλοτρίωσης, καθώς ακόμη και οι καπιταλιστές είναι καταδικασμένοι να ζουν σαν θλιμμένα καθάρματα που μοιάζουν με ινδικά χοιρίδια που τρέχουν όλο και πιο γρήγορα σε ένα διάδρομο, χωρίς να πηγαίνουν πουθενά.
Επομένως, είναι μεγάλη ανακούφιση που, εδώ, δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσω για την ανάγκη τερματισμού του καπιταλισμού: που ο Μάικλ και εγώ ξεκινούμε από μια κοινή πεποίθηση ότι ο καπιταλισμός πρέπει να τελειώσει, για να συζητήσουμε το είδος του εφικτού μετακαπιταλισμού που θέλουμε.
Ο Μάικλ εντοπίζει την πηγή της ανελευθερίας, της ανισότητας και της αναποτελεσματικότητας στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, η οποία βρίσκεται πίσω από την ανάδειξη του κέρδους ως μοναδικού κινήτρου και η οποία γεννά τον καταμερισμό εργασίας που συνθλίβει τις ψυχές των ανθρώπων μέσα σε μια επιχείρηση καθώς και μέσα στην κοινωνία γενικότερα. Ακριβώς έτσι! Έχει επίσης δίκιο να προτείνει τα «παραγωγικά κοινά» και να επισημαίνει την σημασία ενός αποκεντρωμένου συστήματος λήψης αποφάσεων (που εκτείνεται πέρα από τον χώρο εργασίας στην κοινότητα, την γειτονιά κ.λπ.). Τέλος, συμφωνώ ολόψυχα με την αρχή του συμμετοχικού σχεδιασμού που θα αντικαταστήσει την εξουσία των αφεντικών, (καπιταλιστών ή οποιουδήποτε τύπου «συντονιστικής τάξης»,) να αποφασίζουν «ποιος κάνει τι σε ποιον» – για να παραθέσω τα περίφημα λόγια του Λένιν.
Εδώ όμως αρχίζουν οι διαφορές μας. Ο Μάικλ χρησιμοποιεί δύο λέξεις που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου στο μυαλό μου: «δίκαιη», την οποία λέξη συνδέει με την αμοιβή της εργασίας (ειδικά για άσχημες ή βρώμικες δουλειές), και «διαπραγμάτευση», την οποία λέξη προτείνει ως βάση, ώστε οι καταναλωτές και οι παραγωγοί να αποφασίζουν, από κοινού, τι πρέπει να παραχθεί και σε ποια ποιότητα/ποσότητα. Ο συναγερμός μου οφείλεται σε μια βαθιά πεποίθηση ότι και οι δύο λέξεις είναι προβατόσχημοι λύκοι, κρύβοντας την προοπτική νέων μορφών κυριαρχίας και καταπίεσης.
Πάρτε το «δίκαιο». Ποιος αποφασίζει τι είναι δίκαιο για να πληρώσεις κάποιον/α να κατέβει στους υπονόμους να τους συντηρήσει; Υποθέτω ότι η απάντηση είναι: η συλλογικότητα. Έχει άραγε η συλλογικότητα το δικαίωμα να ορίσει ότι πρέπει να κατεβείτε στους υπονόμους με αυτόν τον μισθό χωρίς τη συγκατάθεσή σας; Ελπίζω όχι. Αλλά, εάν απαιτείται η συγκατάθεσή σας, τότε ο καθορισμός των μισθών δεν διαφέρει πολύ από έναν μηχανισμό της αγοράς, όπου η συλλογικότητα είναι ο εργοδότης σας.
Πάρτε τη «διαπραγμάτευση». Αυτή συνεπάγεται συναίνεση. Πράγμα που συνεπάγεται τεράστια κοινωνική πίεση σε έναν έχοντα άλλη άποψη να προσχωρήσει στην άποψη της πλειοψηφίας, π.χ., στην απόρριψη μιας παράξενης αλλά δυνητικά υπέροχης ιδέας που η πλειοψηφία δεν μπορεί να αντιληφθεί.
Προσωπικά μιλώντας, βρίσκω ασφυκτική την προοπτική να πρέπει να καταλήξω μέσω διαπραγματεύσεων σε μια κοινή αντίληψη για το τι πρέπει να κάνω και ποια είναι η δίκαιη ανταμοιβή για να το κάνω.
Πριν προτείνω μια εναλλακτική λύση στις διαπραγματεύσεις, ένιωσα την ανάγκη να εκφράσω, από νωρίς, αυτό το αίσθημα ασφυξίας. Και να ρωτήσουμε τους αναγνώστες μας: Είμαι άραγε ο μόνος που νιώθει ότι η αυθεντική ελευθερία απαιτεί όχι μόνο το τέλος του καπιταλισμού αλλά και έναν βαθμό αυτονομίας από τη συλλογικότητα;
Η απάντηση του Michael Albert
3. Δίκαιη, αταξική αυτοδιαχείριση μέσω διαπραγμάτευσης
Michael Albert, 8 Δεκεμβρίου 2021
Γιάνη, λες πως έχουμε κάποιες διαφορές, πέρα από το ότι και οι δύο απορρίπτουμε τον καπιταλισμό, υποστηρίζοντας κοινά παραγωγής, ευνοώντας τη συμμετοχή στο σχεδιασμό και επιδιώκοντας να αντικαταστήσουμε την «τάξη των συντονιστών». Συμφωνούμε, όμως, πως για να τερματιστεί η κυριαρχία της τάξης των συντονιστών πρέπει να αντικαταστήσουμε τον εταιρικό καταμερισμό εργασίας με ισορροπημένες θέσεις εργασίας που στοχεύουν στην ενδυνάμωση; Συμφωνούμε ότι πρέπει όλοι να αποφασίζουμε για τη ζωή μας μέχρι εκεί που οι επιλογές μας προσκρούουν στις επιλογές των άλλων ανθρώπων, και, από εκεί και πέρα, οι άλλοι θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα της αυτοδιαχείρισης;
Εκφράζεις ανησυχία, καθότι χρησιμοποιώ τις λέξεις «δίκαιη/ισότιμη» και «διαπραγμάτευση». Ανησυχείς για το ότι αυτές οι λέξεις μπορεί να κρύβουν νέες μορφές κυριαρχίας. Εντούτοις, «δίκαιο» σημαίνει ότι λαμβάνουμε εισόδημα ανάλογα με το πόσο καιρό, πόσο σκληρά και υπό πόσο επαχθείς συνθήκες κάνουμε κοινωνικά χρήσιμη εργασία. Γιατί να σε ανησυχεί αυτό; Το μόνο πράγμα που η δίκαιη αμοιβή έχει κοινό με τις αμοιβές της αγοράς είναι ότι συνιστούν εισόδημα. Αλλά με τις αγορές, παίρνει κανείς αυτό του επιτρέπει η διαπραγματευτική του δύναμη. Με τη δίκαιη αμοιβή, λαμβάνει αυτό που ο ίδιος και οι συνάδελφοί του αποφασίζουν, σύμφωνα με τη διάρκεια, την ένταση και τον κόπο που καταβάλλει.
Και όσον αφορά τη «διαπραγμάτευση», υποθέτω ότι θα συμφωνήσεις πως οποιαδήποτε οικονομία θα περιλαμβάνει, και θα πρέπει να περιλαμβάνει, ανθρώπους που ενεργούν από κοινού με άλλους ανθρώπους. Δεν εξυπακούεται ότι, σε ένα μετακαπιταλισμό που αξίζει να ζει κανείς, ένας εργάτης δεν θα κάνει ή θα πάρει ό,τι επιλέξει μόνος του; Ονομάστε αυτό που κάνουν μαζί εξερεύνηση, συζήτηση ή διαπραγμάτευση, όπως θέλετε. Ποια είναι η εναλλακτική λύση; Ένα άτομο αποφασίζει ή μια μικρή ταξική ομάδα; Ή μήπως ο ανταγωνισμός;
Δεν θέλεις να σου λένε τι να κάνεις. Εντάξει, αλλά το «οι άνθρωποι σου λένε τι να κάνεις» φαίνεται παράξενος τρόπος χαρακτηρισμού αποφάσεων στις οποίες συμμετέχεις και εσύ. Εν πάση περιπτώσει, πιστεύεις ότι θα μπορούσε, ή θα έπρεπε, να υπάρχει μια κοινωνία όπου κάθε άτομο θα αποφάσιζε για τη δική του αμοιβή, τη δική του κατανάλωση και τη δική του εργασία, χωρίς να ενδιαφέρεται για τους συνανθρώπους του;
Λες ότι βρίσκεις ασφυκτική την προοπτική επίτευξης μέσω διαπραγματεύσεων μιας από κοινού κατανόησης του τι πρέπει να γίνει και τι είναι «δίκαιη αμοιβή» για τον καθένα. Στη συμμετοχική οικονομία κανείς δεν σου λέει τι πρέπει να κάνεις και είσαι κομμάτι αυτού που αποφασίζει τι είναι δίκαιη ανταμοιβή. Είσαι μέλος της κοινωνίας, όχι ατομιστικά απόμακρος από αυτήν.
Έχεις μια εργασία. Ας υποθέσουμε ότι το συμβούλιο των εργαζομένων, του οποίου είσαι πλήρες μέλος, αποφασίζει πότε αρχίζει η εργάσιμη ημέρα. Καθορίζει τις ατζέντες των συμβουλίων, καθορίζει τη σύνθεση των ισορροπημένων θέσεων εργασίας και αποφασίζει πώς να κατανείμει το εισόδημα μεταξύ των εργαζομένων σε αυτή τη δουλειά. Ας υποθέσουμε ότι λαμβάνουμε ως δεδομένα την αμοιβαία συμφωνημένη λογική συζήτηση και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων μέσω αυτοδιαχείρισης. Θα ήταν ασφυκτικό αυτό; Για να επιτευχθεί «ένας βαθμός αυτονομίας από τη συλλογικότητα», η συμμετοχική οικονομία καθιστά την ποικιλομορφία πρωταρχική αξία και τονίζει την ανάγκη σεβασμού, ακόμη και διατήρησης, των μειονοτικών θέσεων. Αλλά δεν θα πρέπει ο μετακαπιταλιστικός καταμερισμός της εργασίας, η λήψη αποφάσεων, οι αμοιβές και η κατανομή να παρέχουν όχι μόνο αγαθά και υπηρεσίες, αλλά και αλληλεγγύη, ποικιλομορφία, ισότητα, αυτοδιαχείριση και βιωσιμότητα; Δεν έχουμε διερευνήσει ακόμα πώς μπορούν να συμβούν όλα αυτά, αλλά μπορούμε να συμφωνήσουμε ως προς την αναγκαιότητά τους;
Η απάντηση του Γιάνη Βαρουφάκη
4. Επίπεδη διοίκηση, δημοκρατικός σχεδιασμός και ένα βασικό εισόδημα
Γιάνης Βαρουφάκης, 23 Δεκεμβρίου 2021
Michael: Χαίρομαι που προχωρούμε αργά, αρνούμενοι να θεωρούμε δεδομένους αόριστους όρους όπως «ισότιμο» και «δίκαιο» – όρους μες στους οποίους μπορούν να βρουν καταφύγιο κάθε λογής καταπιέσεις και παραλογισμοί. Πριν προχωρήσω, και για λόγους πλήρους διαφάνειας, επίτρεψέ μου να δηλώσω για την ιστορία ότι από νεαρή ηλικία και μέχρι σήμερα συμμερίζομαι την απόρριψη από τον Καρλ Μαρξ της ισοτιμίας (ως έννοιας της αστικής τάξης), όπως και τη δυσανεξία του να ορίσει την ελευθερία ως το δικαίωμα να κάνεις ελεύθερες επιλογές εφόσον αυτές δεν προσκρούουν σε επιλογές άλλων.
Έτσι, όταν με ρωτάς αν συμφωνούμε «…ότι όλοι πρέπει να αποφασίζουμε για τη ζωή μας μέχρι εκεί που οι επιλογές μας προσκρούουν στις επιλογές των άλλων, και, από εκεί και πέρα, οι άλλοι θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα της αυτοδιαχείρισης», η απάντησή μου είναι: Ασφαλώς όχι. Η αλληλεξάρτηση είναι δεδομένη σε κάθε κοινωνικό δίκτυο. Έτσι, σύμφωνα με τον δικό σου ορισμό για την ελευθερία, ο κάθε Τομ και Ντικ έχει το δικαίωμα να ωρύεται ότι οι επιλογές της Χάριετ κατά κάποιο τρόπο προσκρούουν στις δικές τους. Ποιος πρέπει να αποφανθεί τότε; Ο Τομ και ο Ντικ, απλώς και μόνο επειδή είναι πλειοψηφία (η οποιαδήποτε πλειοψηφία, εν προκειμένω); Αυτό είναι απαράδεκτο.
Με ρωτάς γιατί με ανησυχεί ο ορισμός σου για τo τι είναι δίκαιο/ισότιμο: «…Δίκαιο σημαίνει ότι λαμβάνουμε εισόδημα ανάλογα με το πόσο καιρό, πόσο σκληρά και υπό πόσο επαχθείς συνθήκες κάνουμε κοινωνικά χρήσιμη εργασία». Η απάντηση είναι: Επειδή φρίττω όταν προσπαθώ να φανταστώ ποιος θα αποφασίζει τι συνιστά «κοινωνικά χρήσιμη εργασία». Τι θα συμβεί αν η Χάριετ θέλει απεγνωσμένα να εργαστεί σε κάποιο νέο πρότζεκτ, το οποίο κατά τον Τομ και τον Ντικ είναι «κοινωνικά άχρηστο»; Ή, ποιος είναι αρμόδιος να ποσοτικοποιήσει πόσο δύσκολη ή επαχθής είναι μια συγκεκριμένη δουλειά; Η πλειοψηφία, πάλι; Μόνο και μόνο γράφοντας αυτές τις λέξεις, νιώθω έναν κόμπο στον λαιμό.
Ρωτάς: «Συμφωνούμε πως για να τερματιστεί η κυριαρχία της τάξης των συντονιστών πρέπει να αντικαταστήσουμε τον εταιρικό καταμερισμό εργασίας με ισορροπημένες θέσεις εργασίας που στοχεύουν στην ενδυνάμωση;» Φυσικά και συμφωνούμε. Όμως, ποιος είναι αρμόδιος να αποφασίσει την εργασιακή ισορροπία που απαιτείται για την ενδυνάμωση της Χάριετ; Η απάντησή μου είναι: Η Χάριετ. Κανείς άλλος. Ούτε ο Τομ, ούτε ο Ντικ. Κανένα συμβούλιο εργαζομένων δεν θα έπρεπε να υποδεικνύει στη Χάριετ τι είναι καλό για εκείνη, πόσο μάλλον να αποφασίζει για λογαριασμό της. Ασφαλώς, μπορούν να το κουβεντιάσουν στη συνέλευση, στο εταιρικό ενδοδίκτυο, σε τηλεδιασκέψεις κάθε είδους κ.ο.κ. Όμως, δεν θα πρόκειται για αυτοδιαχείριση, εκτός κι αν η Χάριετ αποφασίζει η ίδια για το τι θα κάνει.
Φυσικά, το ερώτημα που τίθεται τότε είναι: Πώς θα γίνονται τα πράγματα που πρέπει να γίνουν; Έχω συγκεκριμένες ιδέες για το πώς απαντιέται αυτή η καθ’ όλα σημαντική ερώτηση. Όμως, στο πνεύμα της σταδιακής προσέγγισης αυτής της συζήτησης, θα ξεκινήσω παραθέτοντας πέντε βασικές αρχές που πρέπει να τηρούν οι επιχειρήσεις:
Αυθεντική αυτοδιαχείριση: Οι συμμετέχοντες (δηλαδή οι εργαζόμενοι-συνιδιοκτήτες) πρέπει να είναι ελεύθεροι να προσχωρούν κατά βούληση σε ομάδες εργασίας εντός της επιχείρησης – ή να τις εγκαταλείπουν – καθώς και να αναλαμβάνουν εγχειρήματα χωρίς την άδεια κανενός.
Δημοκρατική πρόσληψη και απόλυση: Το ποιος εισέρχεται στην επιχείρηση, όπως και το ποιος απολύεται, πρέπει να καθορίζεται από μια δημοκρατική διαδικασία (Σημ. Το δικαίωμα της συλλογικότητας να απολύει έναν συμμετέχοντα, ως απαραίτητο αντίβαρο στην αυθεντική αυτοδιάθεση).
Ένα βασικό εισόδημα για όλους και όλες: Χωρίς ένα επαρκές βασικό εισόδημα, η απόλυση μιας συμμετέχουσας σημαίνει ότι τίθεται σε κίνδυνο η ικανότητά της να ζήσει. Κάτι τέτοιο θα παρείχε υπερβολική εξουσία στην πλειοψηφία (εντός της επιχείρησης), ενώ την ίδια στιγμή θα καθιστούσε πιο δύσκολη την απόλυση κάποιου που θα έπρεπε να απολυθεί.
Δημοκρατική κατανομή πόρων: Η συλλογικότητα αποφασίζει πόσος είναι ο βασικός μισθός, πόσα θα δαπανά σε υποδομές (συμπεριλαμβανομένης της Ε&Α), το πολυετές πρόγραμμα της επιχείρησης και, τέλος, πόσα θα διαθέτει σε ετήσια μπόνους (που θα διανέμονται με μια δημοκρατικά συμφωνημένη διαδικασία).
Οι σκέψεις σου;
Η απάντηση του Michael Albert
5. Η ελευθερία σου είναι προϋπόθεση της δικής μου ελευθερίας, και το αντίστροφο
Michael Albert, 27 Δεκεμβρίου 2021
Γιάνη, αυτοδιαχείριση δεν σημαίνει ότι ο Τομ απαγορεύεται να κάνει πράγματα που επηρεάζουν τρίτους. Σημαίνει, απλώς, ότι ο καθένας θα έπρεπε να συνδιαμορφώνει τις αποφάσεις στον βαθμό που τον επηρεάζουν. Στο πλαίσιο της αυτοδιαχείρισης, η οντότητα που αποφασίζει για κάποια θέματα που την επηρεάζουν μπορεί να είναι ένα ολόκληρο συμβούλιο, μια ομάδα, ή ακόμη κι ένα άτομο. Ανάλογα με το θέμα, η αυτοδιαχείριση μπορεί να χρειάζεται περισσότερη ή λιγότερη διαβούλευση και να απαιτεί διαφορετικούς τρόπους συγκερασμού των επιθυμιών στη λήψη αποφάσεων. Ρωτάς ποιος θα καθορίζει τις μεθόδους και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων στους εργασιακούς χώρους. Το συμβούλιο των εργαζομένων, φυσικά.
Θα έπρεπε, άραγε, να φτιάχνεις τηλέγραφους που δεν τους χρησιμοποιεί κανείς; Να φτιάχνεις ρόδες για οχήματα που κανείς δεν οδηγεί; Να καταναλώνεις ό,τι θέλεις, αδιαφορώντας τόσο για το τι θέλουν οι άλλοι, όσο και για το μέγεθος του κοινωνικού προϊόντος; Καμιά κοινωνία δεν μπορεί να επιτρέψει σε κάθε μέλος της να αποφασίζει μόνο του για τέτοιου είδους πράγματα. Πώς διασφαλίζουμε, λοιπόν, ότι όλοι θα έχουν λόγο στη λήψη αποφάσεων, ανάλογα με το πόσο επηρεάζονται από αυτές; Αν επηρεάζεσαι μόνο εσύ, αποφασίζεις εσύ. Αν επηρεάζεται μόνο μια ομάδα, αποφασίζει η ομάδα. Και αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις χρησιμοποιούν πάντα διαδικασίες που διασφαλίζουν με τον καλύτερο τρόπο την αναλογική συναπόφαση.
Οπότε, φυσικά, η Χάριετ αποφασίζει ποια δουλειά θέλει να κάνει η Χάριετ. Πώς, όμως; Το συμβούλιο εργαζομένων στο οποίο ανήκει αξιολογεί τα καθήκοντα στον χώρο εργασίας και τα επιμερίζει ισορροπημένα σε θέσεις εργασίας, με γνώμονα την ενδυνάμωση. Η Χάριετ κάνει αίτηση για μια δουλειά που της αρέσει. Αν δεν έχει τα απαραίτητα προσόντα για τη δουλειά που προτιμά, το συμβούλιό της θα απορρίψει την αίτησή της διότι το να αναλάβει αυτή την εργασία θα ήταν κοινωνικά ανεύθυνο. Οπότε, ναι, η Χάριετ επιλέγει ποια δουλειά θα κάνει, αρκεί να είναι μία από αυτές που παρέχει ο χώρος εργασίας και να μπορεί να την κάνει καλά.
Πραγματικά πιστεύεις ότι, αντί γι’ αυτό, η Χάριετ θα πρέπει να «αναλαμβάνει εγχειρήματα χωρίς την άδεια κανενός;» Αυτό θα σήμαινε ότι θα μπορεί να χρησιμοποιεί πόρους, εισροές και εργαλεία με όποιον τρόπο της αρέσει. Χωρίς να είναι απαραίτητα ικανή. Χωρίς να ταιριάζει στο περιβάλλον του χώρου εργασίας της. Θα μπορεί να σπαταλά εργαλεία, χρόνο και χώρο, για να φτιάχνει τηλέγραφους που δεν θέλει κανείς. Θα μπορεί να παράγει ρόδες για οχήματα που δεν έχει κανείς. Και τι γίνεται με τους ανθρώπους που έχουν άλλες ιδέες για την αξιοποίηση των εργαλείων που χειρίζεται, του χρόνου που δαπανά και του χώρου που καταλαμβάνει η Χάριετ; Αναρωτιέμαι: Έχουμε διαφορετική άποψη για το πώς συνδυάζεται η ατομική ελευθερία και η δημιουργικότητα για τον καθένα με την ατομική ελευθερία και τη δημιουργικότητα για όλους;
Περνώντας στο θέμα της αμοιβής, ρωτάς «ποιος θα αποφασίζει τι συνιστά κοινωνικά χρήσιμη εργασία;» Ε, λοιπόν, υπάρχει κανείς που να θέλει το προϊόν; Αν όχι, η παραγωγή του δεν ήταν κοινωνικά χρήσιμη. Κατά την παραγωγή, αξιοποιήθηκαν πόροι, εργαλεία, εργασία και άλλες εισροές με υπεύθυνο τρόπο; Αν όχι, τότε δεν ήταν όλη η εργασία κοινωνικά χρήσιμη. Έτσι, το σύνολο του πληθυσμού αποφασίζει από κοινού τι είναι κοινωνικά χρήσιμο, μέσω ενός καταμερισμού που ακόμα δεν έχουμε συζητήσει.
Τέλος, το εγγυημένο βασικό εισόδημα που προτείνεις είναι εφικτό, όχι όμως απαραίτητο σε μια συμμετοχική οικονομία. Βεβαίως, ένα πλήρες εισόδημα, όταν μετακινείσαι από μια δουλειά σε μια άλλη ή αν δεν μπορείς να εργαστείς, είναι όντως απαραίτητο – αλλά ένα πλήρες εισόδημα, όχι ένα «βασικό εισόδημα». Αναρωτιέμαι αν ο δημοκρατικός σχεδιασμός που υποστηρίζεις είναι οι αγορές σε συνδυασμό με δημοκρατικά επιλεγμένες πολιτικές για την άμβλυνση των αποτυχιών τους. Αν είναι έτσι, προτιμώ τον συμμετοχικό σχεδιασμό χωρίς καθόλου αγορές.
Η απάντηση του Γιάνη Βαρουφάκη
6. Πέντε προϋποθέσεις για ένα δημοκρατικό εργασιακό περιβάλλον
Γιάνης Βαρουφάκης, 24 Ιανουαρίου 2022
Michael: Στο ερώτημά μου «Ποιος αποφασίζει αν η Χάριετ μπορεί να επιλέγει τα πρότζεκτ στα οποία θα εργαστεί;», απάντησες: «Το συμβούλιο των εργαζομένων, φυσικά». Στο ερώτημα «Ποιος αποφασίζει ποιο προϊόν ή ποια δραστηριότητα είναι κοινωνικά χρήσιμη;», απάντησες: «Το σύνολο του πληθυσμού το αποφασίζει από κοινού». Η ενστικτώδης αντίδρασή μου στις απαντήσεις σου είναι ένας ενδόμυχος φόβος που πηγάζει από τη φυσική απέχθεια που τρέφω για την «τυραννία της πλειοψηφίας», όπως την αποκαλούν φιλελεύθεροι και αναρχικοί. Από την άλλη, βέβαια, δημοκρατία σημαίνει να αποφασίζει ο δήμος. Το ερώτημα είναι: Μπορούμε να καταστήσουμε τη δημοκρατία στον εργασιακό χώρο συμβατή με έναν βαθμό αυτονομίας του ατόμου από τη γνώμη της πλειοψηφίας;
Σε αυτό το σημείο της συζήτησής μας πρέπει να μιλήσουμε για συγκεκριμένους κανόνες διακυβέρνησης των επιχειρήσεων. Θέλω να προτείνω τους εξής πέντε:
i. Δημοκρατικός σχεδιασμός
Τα μέλη καταθέτουν ανταγωνιστικά επιχειρηματικά σχέδια, το καθένα με πλήρη αιτιολόγηση. Αυτά συμπεριλαμβάνουν ποιους πόρους πρέπει να δεσμεύσει η επιχείρηση για Ε&Α, σε ποια προϊόντα ή τεχνολογίες πρέπει να επενδύσει, το ύψος της αμοιβής κ.ο.κ. Παρέχεται στα μέλη ένα μεγάλο χρονικό διάστημα για να διαβάσουν την κάθε πρόταση, να τις συζητήσουν και να διαμορφώσουν τις προτιμήσεις τους. Στη συνέχεια, καλούνται να κατατάξουν τις προτάσεις κατά σειρά προτίμησης σε μια ηλεκτρονική φόρμα ψηφοφορίας. Αν κανένα σχέδιο δεν συγκεντρώσει την απόλυτη πλειοψηφία ως πρώτη επιλογή, ακολουθεί μια διαδικασία διαδοχικών αποκλεισμών (στα πρότυπα του εκλογικού συστήματος της Αυστραλίας, που βασίζεται στην ψήφο με σειρά προτίμησης) για την ανάδειξη του νικηφόρου Σχεδίου.
ii. Αυτονομία
Οι εργασιακές ομάδες συγκροτούνται (σε συμφωνία με το Σχέδιο) μέσω μιας δημοκρατικής διαδικασίας που αντιστοιχίζει τους υποψηφίους με τα διαθέσιμα πόστα. Κανείς και καμία δεν υποχρεούται να αναλάβει ένα πόστο που δεν επιθυμεί. Ο καθένας και η καθεμία διατηρεί το δικαίωμα να εργαστεί, ατομικά ή σε αυθόρμητα διαμορφωμένες ομάδες, πάνω σε οποιοδήποτε πρότζεκτ θεωρεί ότι είναι συμβατό με το Σχέδιο – χωρίς να ζητήσει την άδεια κανενός.
iii. Αμοιβή
Όλοι και όλες λαμβάνουν έναν βασικό μισθό, το ύψος του οποίου αποφασίζεται δημοκρατικά, όπως προβλέπεται παραπάνω στο πλαίσιο του (i). Επιπλέον, η συλλογικότητα μπορεί να θέσει κατά μέρος ένα ποσό για δύο ειδών μπόνους: (Α) Ανάλογα με το είδος της εργασίας, δηλ. η συλλογικότητα αποφασίζει ότι είναι κατάλληλο ένα μπόνους Χ%, ανάλογα με το πόσο δυσάρεστη είναι μια εργασία ή με το πόσο υψηλά προσόντα απαιτεί. (Β) Ανάλογα με την ατομική προσφορά, δηλ. μια ανταμοιβή για διακεκριμένη συμβολή στη συνολική απόδοση της επιχείρησης, στην ατμόσφαιρα του χώρου εργασίας κ.λπ. Για παράδειγμα, σε κάθε μέλος διατίθενται 100 πόντοι επιβράβευσης, τους οποίους κατανέμει στους συναδέλφους της σε όλη την επιχείρηση. Τότε, το συνολικό ποσό για τα «ατομικά» μπόνους επιμερίζεται ανάλογα με τους πόντους που κάθε μέλος έλαβε από τα υπόλοιπα.
iv. Το δικαίωμα στην παραίτηση – και το δικαίωμα σε ένα βασικό εισόδημα
Για να είναι μια εργαζόμενη πραγματικά ελεύθερη και να συμμετέχει αυθεντικά, πρέπει να έχει το δικαίωμα να αποχωρήσει από μια εταιρεία, αν αισθάνεται ότι η πλειοψηφία την καταπνίγει. Το δικαίωμα αυτό θα είναι πραγματικό, και όχι θεωρητικό, μόνο αν η εργαζόμενη έχει τη δυνατότητα μιας ‘εξωτερικής επιλογής’. Αυτός είναι ο λόγος που ένα άνευ όρων βασικό εισόδημα για όλους (που θα εγγυάται μια ζωή με αξιοπρέπεια) δεν είναι ένα προαιρετικό συμπλήρωμα μιας δίκαιης κοινωνίας, αλλά θεμελιώδης υποχρέωσή της προς τους πολίτες της.
v. Tο δικαίωμα στην απόλυση – και το δικαίωμα σε ένα βασικό εισόδημα
Την ίδια στιγμή, για να μη γίνεται η πλειοψηφία όμηρος τοξικών ατόμων, η συλλογικότητα πρέπει να έχει το δικαίωμα να απολύει (με δημοκρατική ψηφοφορία) ένα μέλος που καταχράται την αυτονομία της – δικαίωμα που η συλλογικότητα μπορεί να ασκήσει μόνο αν γνωρίζει ότι όλοι δικαιούνται ένα βασικό εισόδημα που εγγυάται μια ζωή με αξιοπρέπεια.
Ο λόγος σε σένα.
Η απάντηση του Michael Albert
7. Τα συστατικά στοιχεία του μετακαπιταλισμού
Michael Albert, 29 Ιανουαρίου 2022
Γιάνη: Δεν νομίζω ότι έχουμε εξαντλήσει τη μεταξύ μας συζήτηση για την αυτοδιαχείριση ή για το αν ο καθένας πρέπει να είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει. Λες ότι «φοβάσαι» την «τυραννία της πλειοψηφίας». Εγώ προτείνω να αποτρέψουμε, μέσω θεσμών αυτοδιαχείρισης, την τυραννία που μπορούν να επιβάλλουν διάφορες μειοψηφίες, δομές ή πλειοψηφίες. Ρωτάς: «Μπορούμε να καταστήσουμε τη δημοκρατία στους εργασιακoύς χώρους συμβατή με έναν βαθμό αυτονομίας του ατόμου από τη γνώμη της πλειοψηφίας;» Εγώ ρωτώ: «Ποιοι θεσμοί μπορούν να διευκολύνουν την ενημερωμένη, αυτοδιαχειριζόμενη, αταξική λήψη αποφάσεων, καθώς και την αλληλεγγύη και την αυτονομία;» Απαντώ προτείνοντας τα εξής:
- Ένα κοινό των μέσων παραγωγής, για την εξάλειψη της κυριαρχίας των καπιταλιστών.
- Αυτοδιαχειριζόμενα συμβούλια εργαζομένων και καταναλωτών, για την εξάλειψη της κυριαρχίας τής τάξης των συντονιστών.
- Έναν συμμετοχικό καταμερισμό εργασίας, ενόψει της συνολικής αυτοδιαχείρισης.
- Αμοιβή ανάλογη με τη διάρκεια, την ένταση και την προσωπική επιβάρυνση της κοινωνικά επωφελούς εργασίας, για την επίτευξη ισότητας.
- Και συμμετοχικό σχεδιασμό, ώστε η κατανομή να γίνεται με γνώμονα την ευημερία.
Ισχυρίζομαι ότι αυτοί οι πυλώνες συνιστούν ένα θεσμικό πλαίσιο, που μπορεί να εμπλουτιστεί από αντικαπιταλιστές ποικιλοτρόπως, με βάση την εμπειρία και τις εκάστοτε περιστάσεις.
Στον «δημοκρατικό σχεδιασμό» που περιγράφεις, οι εργαζόμενοι προτείνουν δραστηριότητες για τους χώρους εργασίας τους. Καλωσορίζω τα συγκεκριμένα βήματα που προτείνεις, ως πιθανούς ενδιάμεσους στόχους προς έναν μετακαπιταλισμό. Συμφωνώ ότι θα μπορούσαν να εφαρμοστούν και σε κάποιους χώρους εργασίας στο πλαίσιο της συμμετοχικής οικονομίας, στους οποίους ο συμμετοχικός σχεδιασμός θα προέβλεπε να λαμβάνονται υπόψη τόσο οι συνέπειες σε άλλους εργασιακούς χώρους και καταναλωτές, όσο και οι επιθυμίες των δύο τελευταίων. Ωστόσο, χωρίς αυτή την προσθήκη, δεν βλέπω πώς οι εργαζόμενοί σου θα μπορούσαν να εναρμονίσουν τις προτάσεις τους με τις προτάσεις άλλων εντός της οικονομίας. Αν, αντιθέτως, επιδίωκαν αυτή την εναρμόνιση μέσω αγορών ή κεντρικού σχεδιασμού, θα υφίσταντο τρομερούς περιορισμούς και πιέσεις.
Όσον αφορά την «αυτονομία», προτείνεις κάθε εργασιακή ομάδα να κάνει ό,τι η ίδια θεωρεί κατάλληλο, χωρίς περιορισμούς. Ασφαλώς, όμως, οι ενέργειες κάθε ομάδας και κάθε εργασιακού χώρου πρέπει να εναρμονίζονται με όσα κάνουν άλλες ομάδες και άλλοι εργασιακοί χώροι. Εγώ προτείνω τον συμμετοχικό σχεδιασμό για την παροχή της αναγκαίας πληροφόρησης και του απαραίτητου πλαισίου για την επίτευξη αυτού του αποτελέσματος.
Όσον αφορά την αμοιβή, προτείνεις βήματα που θα μπορούσαν να επιλέξουν οι εργαζόμενοι εν μέσω μιας μετάβασης και που θα μπορούσε να επιλέξει και κάποιος χώρος εργασίας στο πλαίσιο της συμμετοχικής οικονομίας, καίτοι βεβαίως άλλοι χώροι μπορεί εύλογα να επιλέξουν άλλα βήματα. Δεν συμφωνείς, όμως, ότι η επιβράβευση του ταλέντου ή της διαπραγματευτικής δύναμης δεν θα προσέφερε ούτε οικονομικό ούτε ηθικό όφελος και θα προκαλούσε μεγάλες εισοδηματικές ανισότητες; Επιπλέον, δεν οφείλουμε να εξηγήσουμε πώς προκύπτει το συνολικό εισόδημα που οι εργαζόμενοι σε μια εταιρεία μπορούν να διανείμουν αναμεταξύ τους; Σε μια συμμετοχική οικονομία, το διαθέσιμο συνολικό ποσό θα αντικατοπτρίζει με δίκαιο τρόπο τη διάρκεια, την ένταση και την επιβάρυνση του συνόλου της κοινωνικά ωφέλιμης εργασίας που εκτελείται σε έναν εργασιακό χώρο. Συμφωνείς με αυτό, ή προτείνεις η αμοιβή να καθορίζεται σε διαφορετική βάση;
Η συμμετοχική οικονομία βεβαίως συμφωνεί μαζί σου ότι κάποιος που παραιτείται από έναν χώρο εργασίας έχει δικαίωμα να λαμβάνει ένα μέσο εισόδημα κατά τη διάρκεια της μετάβασης σε άλλη δουλειά. Ομοίως, φυσικά, μέσο εισόδημα θα πρέπει να λαμβάνει και όποιος δεν μπορεί να δουλέψει, ενώ όλοι πρέπει να λαμβάνουν δωρεάν ιατρικά και άλλα αγαθά που έχουν συμφωνηθεί. Συμφωνούμε και στο ότι τα συμβούλια εργαζομένων μπορούν να απολύουν υπαλλήλους όταν υπάρχει σοβαρός λόγος, αλλά δεν θα έπρεπε η συνεννόηση και η πρόληψη να εξαλείφουν στις περισσότερες περιπτώσεις την ανάγκη για παραίτηση ή απόλυση;
Η συζήτηση μεταξύ Michael Albert και Γιάνη Βαρουφάκη συνεχίζεται: περισσότερα σύντομα εδώ.
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ
